Harold Ceyms

“Project Syndicate”, 06.11.2019

Yenixeber.org: Hazırda bəşəriyyət tarixindəki ən dramatik texnoloji və iqtisadi çevrilmə dövrünü yaşayırıq. Dünyada kapitalizmə verilən dəstəyin azalmasının da şahidi oluruq. Bu iki cərəyan bir-birinə bağlıdırmı? Əgər bağlıdırsa, onda necə?

Kapitalizmin böyüyən qeyri-populyarlığının sadəcə luddizmin simptomu – erkən Sənaye İnqilabında sənətkarların işlərini təhdid edən maşınları sındırmasına səbəb olan impuls olduğunu söyləmək şübhəlidir. Lakin bu izahat təkcə indi işçi sinfin deyil, həm də ziyalılar və siyasətçilərin kapitalizmə qarşı hərəkatının mürəkkəbliyini özündə cəmləşdirir.

Mövcud antikapitalist dalğa sərbəst bazar neoliberalizmi və qloballaşmanın demək olar ki, iflas etdiyi dövrə təsadüf edir. Neoliberalizmə qarşı müxalifət əvvəlcə soldan gəlib, amma populist sağ tərəfindən bəlkə də daha sərt və hirsli şəkildə qınanır.

İngiltərənin keçmiş baş naziri Tereza Meyin 2016-cı il tarixli çıxışında, kosmopolit “dünya vətəndaşları”nı “heç bir yerə məxsus olmayan vətəndaşlar” kimi tanıdan xələfi Boris Conson kimi, antikapitalist fikirlər çox idi. Eyni zamanda, ABŞ-da “Fox News” aparıcısı Taker Karlson, Tramp sayağı, kapitalizmə qarşı şikayətlərini səsləndirib: “Heç nə hiss etməyən muzd sahibləri insanlar qarşısında uzunmüddətli öhdəliklərini və problemlərimizi anlamır”.

Zamanın yeni əhval-ruhiyyəsinə qismən izahat verən budur ki, maliyyə sabitləşməsinə gözlənilən təpki yoxdur. Birinci Dünya Müharibəsindən sonrakı pul şərtləri ədalətsiz göründüyü və şiddətli bir təpki yaratdığı kimi, 2008-ci ilin maliyyə böhranı sistemin saxta olduğuna dair geniş yayılmış bir inam oyandırıb. Hökumətlər və mərkəzi banklar bütün qlobal maliyyə sisteminin çökməsinin və Böyük Depressiyanın təkrarlanmasının qarşısını almaq üçün böyük maliyyə qurumlarını xilas etsələr də, evlərini və işlərini itirmiş milyonlarla insan “qara gün” üçün yığdıqları pulu qaytara bilməyib.

Təkcə maliyyə böhranı antikapitalist əhval-ruhiyyə toxumlarını səpmək üçün kifayət olub. Lakin bu, daha geniş texnoloji və sosial çevrilməylə eyni vaxta təsadüf edib. Smartfon kimi yeniliklər – “iPhone” 2007-ci ildə təqdim olunub – və yeni İnternet platformaları insanların əlaqə və biznes qurma üsullarını kökündən dəyişdirib. Bir çox cəhətdən yeni iş rejimi kapitalizm üçün antitetikdir, çünki qeyri-şəffaf ödənişlər və asimmetrik və ya ikitərəfli bazarlara əsaslanır. İndi xidmətlərimizi şəxsi məlumatlarımızı “sataraq” əldə edirik. Ancaq bazar əməliyyatı ilə məşğul olduğumuzu əslində bilmirik, çünki görə biləcəyimiz heç bir etiket qiyməti yoxdur: ödənilən qiymət məxfiliyimiz və şəxsi muxtariyyətimizdir.

Eyni zamanda, sıfır məbləğli düşüncə iqtisadi təhlilin üstünlük təşkil edən formasına çevrilib. O da maliyyə böhranı köklərinə sahibdir. Bununla yanaşı, yeni platforma iqtisadiyyatı və süni intellektin (AI) inkişafı ilə əlaqədar olaraq, bütün yeni bazarlarda şəbəkə effektləri yeni informasiya texnologiyaları (İT) tərəfindən dəstəklənib. Bir şəbəkədə nə qədər çox insan varsa, hər istifadəçi üçün bir o qədər dəyərli olur və bazarda hər hansı ikinci oyunçu üçün az yer qalır.

1962-ci ildəki məşhur “Avis” reklamında isə deyilirdi: “Yalnız 2 nömrəli olanda daha çox çalışırsan”. Ancaq indi 2 nömrəli olsanız, artıq məğlubsunuz.

Üstəlik, yeni İT və AI kapitalizmi müəyyən coğrafiyaya malikdir. O, ABŞ və Çində köklüdür, lakin çinlilər 2030-cu ilə qədər üstünlük əldə etməyi hədəfləyirlər.

Kapitalizm həmişə geosiyasi dəyişikliyə səbəb olub, amma indi Çinlə getdikcə daha çox əlaqələndirilməkdədir və əvvəlki dövrlə müqayisədə, fərqli mənbələrdən etirazlar doğurur.

İrəliyə baxdıqda, böhrandan sonrakı dünyadakı köklü dəyişikliklər davam edəcək, İT / Aİ inqilabı isə əksər iqtisadi fəaliyyətin xarakterini dəyişdirəcək. Banklar pis olduqları və ya sistem təhlükəli olduğu üçün deyil, yeni alternativlərdən səmərəsiz olduğu üçün yox olacaqlar. Elektron rabitənin yaxşılaşdırılmasına baxmayaraq, bank xərcləri və rüsumlar azalmayıb. Çox uzaq olmayan gələcəkdə, əksər bank xidmətləri bölüşdürülməmiş və onlayn platformalar vasitəsi ilə təklif ediləcək.

Kapitalizmin dühası qıtlıq və resurs bölgüsünün əksər problemlərinə üzvi cavablar vermək bacarığını ehtiva edir. Bazarlar təbii olaraq ən faydalı fikirləri mükafatlandırmağa və disfunksiyalı davranışları cəzalandırmağa meyllidir. Qiymət siqnallarına cavab olaraq davranışlarını tənzimləmək üçün çox sayda insanı idarə etməklə, onlar dövlətlərin bacarmadığı geniş nəticələrə səbəb ola bilər.

Ancaq iqlim dəyişikliyi qədər mürəkkəb bir problem texnokratların öhdəsinə buraxılmamalıdır. Hamımız vətəndaş olaraq və bazar iştirakçısı olaraq bu prosesdə iştirak etməliyik. Öz növbəsində, kapitalizmin müdafiəçiləri bir daha ictimaiyyətin dəstəyini tələb edə bilmək üçün sistemi daha inklüziv hala gətirməlidirlər.

Tərcümə: Strateq.az