Yenixeber.org: "Covid-19" pandemiyası və karantin dünyaya çox baha başa gələcək: korona böhranı artıq başlayıb və proqnozlara görə bu, əsrin ən dağıdıcı böhranı olacaq. Bu günə qədər Rusiya, Hindistan və ya Meksika kimi nisbətən yoxsul və inkişaf etməkdə olan ölkələr zərər görürdüsə, indi hadisələrin axını daha varlı, inkişaf etmiş ölkələrin zərər görməsinə doğru gedir. Bunun isə bir neçə səbəbi var.

Ölkələrin əksəriyyəti bu böhrana əvvəlkindən daha yaxşı hazırlaşsalar da, onların hamısı iqtisadiyyatını yenidən qura bilmədi, təhlükəsizlik önləmləri alınmadı və borca düşdülər. Son on ildə inkişaf etməkdə olan ölkələrin heç biri inkişaf etmiş ölkəyə çevrilməyib.

Koronavirusa görə kasıb ölkələr "mükəmməl fırtına"ya düşdülər. Nəinki Braziliya və ya Ukraynadakı reanimasiyalar Qərb xəstəxanaları ilə müqayisədə pandemiyaya daha pis hazırlanıb, həm də burada əhalinin sıxlığı və yaşayış şəraiti virusun yayılmasına kömək edir.

Bu ölkələr iqtisadi cəhətdən daha zəifdir və varlılar adi rahatlığı ilə vidalaşarkən, digərləri yaşamaq üçün mübarizə aparmalı olurlar.

"Dünya əhalisinin üçdə ikisi inkişaf etməkdə olan ölkələrdə yaşayır. Korona böhranı onlara görünməmiş ziyan vuracaq", - deyə Birləşmiş Millətlər Təşkilatı xəbərdarlıq edir, - "Pandemiyanın şok dalğası 2008-ci ildə baş verən qlobal maliyyə böhranı ilə müqayisədə inkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisadiyyatlarına daha çox zərbə vurub", qurum bildirir.

Adi vaxtlarda yoxsul ölkələrin əksəriyyəti üçün inkişaf etmiş iqtisadiyyatlar və ya Çin inkişaf mənbəyi kimi çıxış edirdi. Ancaq indi bu ölkələr özləri problem yaşayır və buna görə də idxalı azaaldaraq kapital toplayır və miqrant işçilərə arxa çeviriblər.

Buna görə inkişaf etməkdə olan ölkələr kreditlə yaşamaq qabiliyyətlərini itirirlər. Əmtəə gəlirləri neft və metallara olan tələbatın azalması səbəbindən əriyir. Xaricdə işləyənlərdən gələn pullar quruyub, turistlər daha yoxdur. Büdcəyə gələn gəlirlər azalır və əhalini və biznesi dəstəkləmək, dərman və xidmət xərcləri isə artır.

Nəticədə inkişaf dayanır, bu isə geriləmə və qeyri-bərabər keçmişə dönüş vəd edir.

"Dünya tarixinin yarım əsr əvvələ geri dönməsinin qarşısını 2,5 trilyon dollara almaq mümkündür", BMT-nin hesablamalarında deyilir. Qurum inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün böhran paketini dəstəkləməyə və "beynəlxalq həmrəylik ifadə etməkdən konkret işlərə keçməyə" çağırış edib.

                                           Bəs varlı ölkələr kasıbları niyə düşünməlidir?

Virusun və onun sosial və iqtisadi nəticələrinin öhdəsindən gəlməsələr, inkişaf etmiş dünya təkcə vəba xəstəliyinin ikinci dalğasına qayıtmayacaq. Həm də dünyadakı yoxsulluğun və qeyri-sabitliyin çoxalması, baş verən iğtişaşlar, aclıq iğtişaşları, qaçqınların yeni axını və ticarətin zəifləməsi, o cümlədən təbii sərvətlərə çıxış imkanlarının azalması ilə üzləşəcək.

                                                      Qeyri-bərabər mübarizə

"İnkişaf etməkdə olan ölkələr epidemiyaya qarşı mübarizəyə əlləri bağlı şəkildə girdilər", - BMT bildirir.

Təxminən, 80-ə yaxın ölkə tibbi avadanlıq və qoruyucu vasitələrin ixracını məhdudlaşdırıb ki, bu da zəruri epidemiya məhsullarının çatışmazlığına və qiymətinin artmasına səbəb olub.

Bütün bunların əsas istehsalçıları aparıcı dünya iqtisadiyyatlarıdır. Almaniya, ABŞ və İsveçrə dünya səviyyəsində xəstəxanalar üçün dərman və avadanlıq tədarükünün üçdə birini təmin edir, qoruyucu vasitələrin isə 40 faizini Çin və ABŞ-la Almaniya istehsal edir.

Dövriyyədə olan pulun məbləği ciddidir - qlobal tibbi ləvazimatlar bazarı ildə 2 trilyon dollar civarında qiymətləndirilir ki, bu da bütün beynəlxalq mal ticarətinin 5 faizini təşkil edir.

"İnkişaf etməkdə olan ölkələrin ehtiyaclarına laqeyd yanaşmaq təkcə onlar üçün deyil, bütün dünya üçün dəhşətli nəticələrə səbəb ola bilər", - BMT xəbərdarlıq edir, - "Qarşılıqlı əlaqənin və qloballaşmanın hökm sürdüyü bir dünyada normal həyata qayıdış yalnız son infeksiya nəzarət altına alındıqda və ya aradan qaldırıldıqda mümkündür", - qurum bildirir.

Hətta zəngin ölkələr də virusla mübarizə aparır. Qərb mart ayının ortalarında özünü karantinə alıb və yalnız indi ehtiyatla küçəyə çıxmağa başlayıb. Dünyanın ən yaxşısı hesab olunan dərman belə epidemiya ilə güclə mübarizə aparır. Daha az çatımlılığı olan ölkələr haqqında nə demək olar?!

ABŞ-da il ərzində adambaşına düşən səhiyyə xərcləri 10 min dollardan çoxdur, Almaniya, Avstraliya və digər varlı dövlətlər bunun təxminən yarısını xərcləyir.

İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə alıcılıq qabiliyyətinə görə tənzimlənən müqayisəli qiymətlərdə hər şey daha pisdir: illik tibbi xərclər Rusiyada beş yüz, Meksikada, Türkiyədə, Braziliyada və Cənubi Afrikada mindən bir qədər çox, Çində - adambaşına 700 dollar, Hindistanda isə ildə 200 dollar təşkil edir.

Bundan əlavə, şəhərlərdə əhalinin sıxlığı daha yüksəkdir və gecəqondularda sosial məsafədən söhbət gedə bilməz.

Burada yeganə üstünlük əhalinin çoxunun cavan olmasıdır, bu da yaşlı insanlar arasında ölüm nisbəti daha yüksək olan koronavirus vəziyyətində vacibdir. Afrikada əhalinin orta yaşı 20 ildən çox deyil - Avropadakından iki dəfə azdır. Hindistanda orta yaş həddi 27, Latın Amerikasında 31-dir.

                          Nə qədər pul lazımdır və onu haradan əldə edə bilərsiniz?

BMT inkişaf etməkdə olan ölkələrin koronavirusun qalib gəlməsi üçün 2,5 trilyon dollarlıq beynəlxalq yardıma ehtiyacı olduğunu söyləyir. "Qiymətləndirmə çox təvazökardır", - Beynəlxalq Valyuta Fondunun rəhbəri Kristalina Georgieva xəbərdarlıq edir:

"2.5 trilyon inkişaf etməkdə olan bazarların maliyyələşdirmə ehtiyaclarının ən aşağı həddidir. Bununla belə, onların öz mənbələri və ehtiyatları yoxdur", - o deyib.

Adi vaxtda onlar bəlkə də bu itkini öz üzərlərinə götürərdilər, lakin normal vaxt tezliklə gəlməyəcək.

Problem ondadır ki, yoxsul ölkələr xarici, əsasən də qərb kapitallarından asılıdır; çoxu xarici valyutadakı kreditlərdən asılı şəkildə yaşayır.

Korona böhranının zərbəsi ikiqat oldu: nəinki investisiya axınının qarşısını aldı, həm də kreditlərin dəyərini ciddi şəkildə artırdı. İnkişaf etməkdə olan iqtisadiyyatlar asılı olduqları qonşularından lazımi dəstəyi ala bilmədiyi üçün kəskin şəkildə yavaşladı.

"Aşağı və orta gəlirli ölkələrdə iş fəaliyyətinin qəfil dayandırılması, inkişaf etmiş ölkələrdəki vəziyyətlə əlaqədardır", - Peterson Dünya İqtisadiyyatı İnstitutunun (PIIE) tədqiqatçılarının qənaətləri belədir.

"Pandemiya bir çox problem gətirdi: səhiyyə xərclərinin artım bumu, vergi və ixracdan gələn gəlirin çökməsi, kapitalın yoxa çıxması və borc bazarlarının iflic olması borcların yenidən maliyyələşdirilməsinin qarşısını alır", tədqiqatçılar bildirir.

Korona böhranı zamanı bu cəbhədə bircə də olsa yaxşı xəbər olmadı. Hər kəs problemin ciddiliyini etiraf etdi: borc yığımına moratorium BVF və Dünya Bankının aprel ayı toplantısının mövzularından biri oldu. Bu, tarixdə ilk dəfə dünyanın rəsmi şəxsləri, iqtisadçıları və bankirlərinin virtual görüşü idi.

Görüş dünyanın ən böyük ölkələri - G20-nin kasıb ölkələrin kredit ödəmələrini təxirə salma qərarı ilə sona çatdı. Ancaq bu ilin sonuna qədər. Söhbət 76 ölkənin ödəyəcəyi on milyardlarla dollardan gedir.

Dünyanın ən böyük iqtisadiyyatı - Amerika Birləşmiş Ştatları - 36 saat ərzində cari büdcə xərcləmələrinə oxşar məbləği xərcləyir. Və nəinki qazandığı pulları xərcləyir: bu il bu ölkənin büdcəsindəki kəsir 4 trilyon dollara çatacaq. Özünü itirən amerikalılar ya borc alacaqlar və ya pul çap edəcəklər.

İnkişaf etməkdə olan ölkələr bu imkandan məhrumdurlar.

                               Alman üçün yaxşı olan şey rus üçün ölümcüldür

İnkişaf etməkdə olan ölkələrin əksəriyyətinin inkişaf üçün kifayət qədər pulları yoxdur, onlar xaricdən gələn kapital axınından asılıdırlar. Böhranla mübarizə üçün iki əsas Qərb resepti - pul çapı və dövlət xərclərinin artması isə kapitalın itirilməsi ilə nəticələnə bilər. Çünki...

İnkişaf etmiş ölkələrdən inkişaf etməkdə olan bazarlara pul axını orada gəlir çox olduğundan baş verir - bu, məsələn, Hindistanda və ya Rusiyada yatırımlarını itirilmə riskini tarazlaşdırır.

Məsələn, böhran başlamazdan əvvəl, fevral ayında bir Qərb - pensiya və ya investisiya fondu Amerikada artım üçün pul verirdisə, ABŞ xəzinədarlıq istiqrazlarına qoyulan kapitaldan illik gəlirin yüzdə birinin yarısını alırdı.

Eyni zamanda, Rusiya, Braziliya və ya Hindistanın dövlət borcunun alınması illik təxminən 6 faiz gəlir gətirirdi. Yerli inflyasiya istisna olmaqla, yerli valyutada - yəni real nisbətlər daha aşağı idi və investor da valyuta riskini öz üzərinə götürürdü.

Bu ölkələr Avropa və ABŞ-ın yolunu tutsalar və virusdan təsirlənən iqtisadiyyata (kredit nisbətlərini bərpa etmək və pul yazdırmaqla) pul güzəştləri vermək qərarına gəlsələr, borcların həqiqi gəliri kəskin azalacaq.

Bu, inflyasiyanın altına düşmək riskini daşıyır və bundan sonra investorlar yalnız risk mükafatını deyil, ümumiyyətlə istənilən gəliri də itirəcəklər. Onların sərmayələri gözümüzün qabağında quruyacaq.

Bir çox inkişaf etməkdə olan ölkələrdə həqiqi mərkəzi bank faizləri (inflyasiya ilə tənzimlənən) artıq mənfiyə gedir. Məsələn, Türkiyə, Braziliya, Hindistan və Çində bu baş verib. Bu ölkələr indi Qərb investorlarını daxili borc bazarına cəlb etmək istəsələr də, bu, onlar üçün asan deyil.

İkinci Qərb resepti birbaşa subsidiyalar, pul bölgüsü, güzəştli kreditlər, vergi güzəştləri və vergi ödəyiciləri hesabına büdcə güzəştləridir. Kasıb ölkələr üçün bu, əlverişli deyil, çünki onlar ümumiyyətlə bunu kredit hesabına yazırlar.

Böhranla mübarizə aparmağa görə pul borc almaq üçün inkişaf etməkdə olan ölkələr kapital artırmaq üçün artıq hədsiz baha başa gələn və kredit qabiliyyətini pozan risk mükafatını artırmaq məcburiyyətində qalacaq.

Ümumi vəziyyət kədərlidir. Buna görə xarici vətəndaşlar pullarını inkişaf etməkdə olan bazarlardan çıxarırlar. Böhran başlayandan bəri, demək olar ki, 100 milyard dollar geri götürülüb, dünya maliyyəçilərinin birliyi olan Beynəlxalq Maliyyə İnstitutu (İFF) hesablayıb.

Bu, əvvəlki üç maliyyə böhranının hər birindən təxminən dörd dəfə çoxdur. Və kapitalın, əksinə, virusa aid olmayan maliyyə azadlığı sayəsində əsas inkişaf etməkdə olan bazara - Çinə axmasına baxmayaraq.

Kapitalın əldən çıxmasının xoşagəlməz bir nəticəsi var - devalvasiya.

"Yumşaq" valyutaların dəyərsizləşmə tempi, eləcə də kapitalın əldən çıxması, keçmiş böhranın göstəricilərini üstələyir. Rubl, peso, Grivna, rupi və digər analoqlar ilin əvvəlindən 5 faiz, hamısı isə 25 faiz dəyər itirib.

"Onlar demək olar ki, hər yerdə eyni vəziyyətdədirlər, devalvasiyanın getmə sürətindəki fərq isə bəzi dövlətlərin məzənnəni qorumaq üçün ehtiyatlarını xərcləməyə, digərlərini isə valyutanı sərbəst üzməyə və müdaxilələrdən çəkinməyə imkan verdiyini göstərir", - Beynəlxalq Maliyyə İnstitutlarının qənaəti belədir.

Devalvasiya inkişaf etməkdə olan ölkələrin texnologiya almaq, xarici sərmayə cəlb etmək və xarici borcları ödəmək imkanlarını azaldıb. Beləliklə, bu vəziyyət inkişaf etmiş düşərgəyə keçidi ləngitdi.

Ödəmə qabiliyyətinin pisləşməsi borc reytinqinə təsir göstərəcək, bir çoxu mövcud borcları qaytara və ya yenidən borc ala bilməyəcək. Digərləri isə seçim qarşısında qalanlar - kreditorların borcunu ödəmək və ya əhalisini saxlamaq üçün seçimlə üzləşənlər defoltu üstün tutacaqlar.

Şəxsi kapitala çıxışı itirən bir çox insan beynəlxalq donorlara və kreditorlara - Qərb, Çin və kömək etmək istəyən istənilən şəxsə kömək üçün müraciət edəcəklər.

"Epidemiya Çindən kənara çıxandan bəri iki ay ərzində virus inkişaf etmiş ölkələrə kapital axını, daha bahalı kreditlər, valyuta dəyərsizləşməsi və əmtəə qiymətlərinin düşməsi və turistlərin olmaması səbəbindən ixracat qazancının itirilməsi şəklində böyük ziyan vurdu", - korona böhranının nəticələri ilə bağlı BMT bildirir.

"Bu problemlərin əksəriyyəti sonuncu - 2008-ci ilin böhranı ilə müqayisədə daha ciddidir. Üstəlik, biz inkişaf etməkdə olan ölkələrin 2009-2010-cu illər ssenarisinə görə tez özünə gəlmək şanslarını müsbət qiymətləndirə bilmirik", - BMT bəyan edib.(BBC)