İnam Atanın (Asif Atanın) Doğa ilə (Təbiətlə) bağlı görüşləri İnsanın Mütləq imkanlarına inamından yaranır. Atanın Əsərlərində Doğanın mahiyyəti açılır, İnsan-Doğa ilişgiləri İnsanlığın ölçüsündə  təhlil olunur, Doğanın yaşaması, əbədiliyi üçün İnsanın Mütləqə İnam Dünyabaxışı əsasında var olmasının, Doğayla doğmalaşmasının qaçılmazlığı, gərəkliyi (zəruriliyi) əsaslandırılır.  Oxuculara təqdim olunan  Ata   fikirləri 40 il öncə yazılıb (1984), “Mütləqləşmək – Var olmaq” Bitiqindəndir.

Yenixeber.org: İnam Atanın (Asif Atanın) Doğa ilə (Təbiətlə) bağlı fikirləri birbaşa İnsanla bağlıdır. Mahiyyətcə Atanın Doğadan yazması elə İnsandan yazması deməkdir. İndiyə kimi əslində İnsandan və Doğadan ayrı-ayrılıqda danışıblar. Atada isə bunların mahiyyət doğmalığı Türk Ruhunun – İnsançılığının, Bəşəriliyin işığında axtarılır: 
“İnsaniləşən dünya – təzələşən dünya olur. Burada maddiyyat ruhaniləşir.
Təbiət yenidən qiymətləndirilir.
İnsan təbiətdə maddiyyatdan artıq, böyük, yüksək olanı görür.
Təbiət Mütləq Mənanın ifadəsinə çevrilir; gözəllik, ülvilik, müqəddəslik keyfiyyətləri yaranır”.
İnsanlaşan – özündəki balacalıqlardan əl çəkən, yadlıqlardan qurtulan, nöqsanlarından arınandır. İnsan özünü tanıdıqca Doğanı (Təbiəti) tanıyır. İnsanla Doğa arasında qırılmaz bağ var. 
Türk Ruhunda Doğada Doğadan artıq olanı görmək ənənəsi var. 
Ata İnsanı ruhsal varlıq sayır, onu imkan (potensiya) baxımından   gerçəklikdən üstün sayır. 
Ruhsal varlıq olan İnsanın İnsani  qanunlar əsasında yaşamasını qaçılmaz sayan Ata onun maddi ehtiyaclarını da nəzərə alır, ancaq bütün hallarda maddiyyatçılıqdan ötəliyini vurğulayır... 
“Yalnız ruhani mövcudluq – insani mövcudluqdur”.
İnsani mövcudluq İnsanın gerçəklikdə varoluşunun əsasıdır; yalnız özü (İnsan) kimi var olan Doğanı anlayır, sevir, onu dəyərləndirir... 
Cismani ehtiyacları əsas gətirərək Doğanı ardıcıl istismar etmək  - əslində İnsanı istismar etmək deməkdir. 
İnsan Doğadan ardıcıl bəhrələnməyə məcburdur, ancaq bu, üzvi, doğal biçimdə - Doğayaradıcı  ruhda olduqda bəraətlənə bilər. 
Ruhsallıq (İnsançılıq) yönü İnsan-Doğa ilişgilərinin balansını (uyğunluğunu) yaradır, nizamlayır, ömürləşdirir. 
“Dünyanın insaniləşməsi – dünyanın ruhaniləşməsidir”.
Yəni dünyanın İnsanlaşması – Doğanın da İnsanlaşmasıdır. Bu, Doğaya ruhsal İnsanın gözüylə baxmaqdır, onu İnsan olaraq görməkdir. 
“Sivilizasiyalı”, “inkişaf etmiş”  dünyada  Doğaya insani, yaradıcı, ədalətli baxış əslində belə olsun gərək. 
Bu baxış  Doğanı qurtara, ömrünü  artıra bilər. 
Yoxsa ki, bu gedişlə qarşıda Doğanı daha çətin, daha təhlükəli, ölümcül aqibət gözləyir. 
Doğanı qurtaracaq yalnız bir qüvvə var – İnsanlaşmağa, İnsanlaşdırmağa əsaslanacaq İnsan. 
“Öz Mahiyyətinə görə İnsan dünyanı Mütləq mənada insaniləşdirməliydi, ancaq gerçəklikdə o, dünyanı həm də mənimsəyir”.
Atanın Dünyabaxışında İnsan Doğaya İnsanlıq ölçüsüylə yanaşır, bu  səbəbdən də özüylə onun arasındakı yadlıq aradan qalxır. 
Ata bu gedişdə “Dünyanı Özümləşdirmək” ideyasını irəli sürür. 
Bu, İnsan kimi var olmağın əsasıdır. 
İnsan Dünyanı, Həyatı, Doğanı anlayan yeganə ruhsal varlıqdır. 
Bu yerdə Ata öncə İnsanın Özümləşməsinin qaçılmazlığını əsaslandırır: “... insan onu maddiləşdirən, əşyalaşdıran, vəhşiləşdirən nə varsa, hamısından azad olmalıdır”.
Deməli, özüylədöyüş əməli gərəkdir, İnsanın özüylə üz-üzə qalması gərəkdir. 
Var olmağın yolu – özümlük imkanını aşkarlamaqdan – yəni içindəki Şərdən – hər cür yırtıcılıq çeşidlərindən qurtulmaqdır. 
Atanın Dünyabaxışında bunun yolu aydın göstərilir: 
“Özümləşmə balaca «Mən»in ölümü və böyük «Mən»in doğulmasıdır”.
Özümləşən İnsan – Təbiəti də özümləşdirir. 
Özümləşdirmə - Doğanı “özününkü” sayıb onu istismar etmək yox, Doğa ilə ruhən doğmalaşmaqdır, onda İnsan, İnsanda Doğa görməkdir. 
Beləliklə, Özümləşən İnsan Doğaya yanaşmada ağalığından əl çəkir, onunla doğmalaşır. 
Dağda, Meşədə, Səmada (Göydə), Dənizdə, Çiçəkdə, Torpaqda, Suda, Günəşdə, Səhərdə, Gecədə, Yazda, Yayda, Payızda, Qışda... İnsan görmək – Doğanı yaşatmaqdır. 
İnsan yaşatdığı, var etdiyi Doğayla birlikdə var olacaq, Həyatı (Yaşamı) mənalı olacaq... 
 
İŞIQLI ATALI 
 
*** 
İNAM ATA (ASİF ATA)
 
İNSANİLƏŞƏN TƏBİƏT
 
İnsani dünya – insaniləşən dünyadır.
İnsanla təmasda olan dünya insani məna kəsb edən dünyadır.
İnsani dünyada – dünya insaniləşir, insan dünyalaşır.
İnsandan kənardakı aləm – insani münasibətlər dairəsində – yeni məzmun qazanır.
İnsaniləşən dünya – təzələşən dünya olur. Burada maddiyyat ruhaniləşir.
Təbiət yenidən qiymətləndirilir.
İnsan təbiətdə maddiyyatdan artıq, böyük, yüksək olanı görür.
Təbiət Mütləq Mənanın ifadəsinə çevrilir; gözəllik, ülvilik, müqəddəslik keyfiyyətləri yaranır.
İnsaniləşən təbiət əvvəlki səviyyəsini ötür, yeni səviyyə əldə edir.
İnsan maddiyyatı maddiyyatdan yüksəyə qaldırır, ona yeni məna gətirir.
İnsani məna – ruhani mənadır.
İnsan ruhani varlıqdır və bu baxımdan maddiyyatdan yüksəkdir, ruhani qanunlar əsasında yaşayandır.
İnsan həm də cismanidir və bu səbəbdən maddi qanunlara riayət edəndir.
Ancaq maddi qanunların insan həyatında oynadığı rol mütləq deyil, çünki insanilik əslində ruhaniliyə bərabərdir, maddiyyatdan yüksəyə qalxmaq – insaniliyin meyarıdır.
Yalnız ruhani mövcudluq – insani mövcudluqdur.
Cismanilik insanla başqa canlıların ümumiliyini təsdiq edir, ancaq həmin ümumilik insanilikdən uzaqdır, çünki insanilik insanın həmin ümumilik üzərində yüksəlməsindən başlayır.
İnsani mövcudluq əslində insanın ruhani qanunlar əsasında yaşaması deməkdir.
Bu səbəbdən də insanı maddiyyat qanunları əsasında dərk etmək – onu inkar etməkdir.
Dünyanın insaniləşməsi – dünyanın ruhaniləşməsidir.
Lakin bu ilkin və əbədi təmayül həyatda öz Mütləq ifadəsini tapmır.
İnsan dünyaya, təbiətə yalnız ruhanilik baxımından yanaşmır, həm də faydalıq, mənimsəmə baxımından yanaşır. Burada insanın dünyaya, təbiətə münasibətinin ziddiyyətli xüsusiyyəti meydana çıxır.
Mahiyyətə bərabər olmağa çalışan, ruhani varlıq olan insan dünyaya Mütləq mənada insani münasibət bəsləməyə can atır. Ancaq gerçəklikdə öz Mahiyyətini tam təsdiq edə bilməyən insan maddiyyata tam ruhani münasibət bəsləyə bilmir.
Həmin ziddiyyət cismaniliklə ruhaniliyin ziddiyyətindən doğur və insan həyatına mürəkkəb bir gərginlik gətirir.
Öz Mahiyyətinə görə İnsan dünyanı Mütləq mənada insaniləşdirməliydi, ancaq gerçəklikdə o, dünyanı həm də mənimsəyir.
İnsaniləşdirmə – insaniliyin ifadəsidir, mənimsəmə isə ümumən canlılara xas olan cəhətdir.
Bu səbəbdən də İnsani dünya – insaniləşən dünya olur.
Bu o deməkdir ki, insani mövcudluq – insandan kənardakı dünyanın insani dünyaya çevrilməsidir, insanla dünya arasındakı yadlığın aradan qaldırılmasıdır, insanla dünyanın biri-birinə qovuşmasıdır, dünyayla insan arasında birliyin yaranmasıdır.
İnsan kimi mövcud olmaq – dünyanı Özümləşdirməkdir.
Ancaq özümləşdirmək üçün ən əvvəl özümləşmək, yəni müstəqilləşmək, özünü təsdiq etmək, əsarətdən xilas olmaq gərəkdir.
Yalnız Özümləşən Özümləşdirməyə qadirdir.
Dünyanı özümləşdirmək üçün onun əsarətindən xilas olmaq lazımdır.
Fərqlənməyən birləşməz! 
Buna görə də insan onu kölələşdirən, maddiləşdirən, əşyalaşdıran, vəhşiləşdirən nə varsa, hamısından azad olmalıdır.
Özümləşmədə İnsan özünü təsdiq edir.
Özümləşdirmədə İnsan dünyanı təsdiq edir.
Dünyalaşmada İnsan həm özünü, həm də dünyanı təsdiq edir.
Özümləşmə balaca «Mən»in ölümü və böyük «Mən»in doğulmasıdır.
Balaca «Mən» İnsanı mahiyyətindən ayırır, böyük «Mən» onu mahiyyətə qaytarır.
Özümləşən özümləşdirmək qüdrəti əldə edir.
Özümləşdirən dünyalaşır, özünü özündən böyükdə tapır, başqalaşır.
Özümləşən İnsan dünyanı özümləşdirir və özünü dünyalaş- dırır.
 
Özümləşən Təbiət
 
Təbiət – Mütləqin təzahürü, müqəddəsliyin təsdiqi, ruhaniliyin ifadəsidir.
Ancaq insanla münasibətdə təbiət mənimsənilir; insan təbiətə sahib olur, insanın təbiət üzərində ağalığı bərqərar olur, təbiətin taleyi faydalanma niyyətindən asılı olur.
İnsanla münasibətdə təbiət öz müstəqilliyini itirir.
Təbiətə mahnı qoşan insan – onu kölə vəziyyətinə salır, təbiət özündən ayrılır, təbiətlə insan arasında yadlıq yaranır.
Ağalıq – yadlıqdır.
Buna görə də insandan ən çox asılı olan təbiət əslində insana ən çox yad olan təbiətə çevrilir.
Mənimsənilən, istifadə edilən təbiət ruhanilikdən, Mütləq insanilikdən uzaq düşür.
Təbiəti mənimsəyən əslində təbiəti itirir.
Mənimsənilən Dağ – ülviyyət dağından salınır, insani keyfiyyətlərin tərcümanı rolunu itirir.
Mənimsənilən Meşə – ağılı, ürəyi, xəyalı Mütləqə aparan, daxili aləmi coşduran, müqəddəs ehtiras oyadan mənəvi Sərvət rolunu itirir.
Mənimsənilən Səma – öz qeyri-adi, ruhani sehrindən, cazibədarlığından, qüdsiyyətindən aralanır, insanın səmaya vəcdli münasibəti maddi münasibətlə əvəz olunur.
Mənimsənilən Çay – nəğməkarlığını itirir, təmənnalı ünsiyyət çay şeiriyyətini söndürür.
İnsan Torpağı təkcə güzəran mənbəyi kimi sevmir, insanın həyatını, ömrünü mənalandıran əvəzsiz ruhani varlıq kimi sevir. Bu baxımdan mənimsənilən, güzəran vasitəsinə çevrilən  Torpaq öz Ali Mənasından ayrılır.
Təbiəti mənimsəmək – zəruri ehtiyacdır. Bunsuz insan yaşaya bilməz. Ancaq həmin zəruri ehtiyac insanın təbiətlə ünsiyyətinə qeyri-ruhanilik, qeyri-müqəddəslik gətirir.
Burada təbiət öz mahiyyətinə bərabər olmur.
Digər tərəfdən, həmin münasibətdə insan öz mahiyyətinə bərabər yaşamır.
Maddi ehtiyacın ödənilməsi – insana ruhani keyfiyyətlərin qurban verilməsi bahasına başa gəlir və insan həyatının faciəvi cəhətlərindən biri elə budur.
Mütləq mənada, Mahiyyət baxımından insanın təbiətə münasibəti tam ruhani olmalıydı.
Ancaq gerçəklikdə, İnsanın təbiətlə ünsiyyətində maddi faydalıq niyyəti üstünlük təşkil edir.
Bu, insan həyatına əzəli ziddiyyət gətirir. Təbiət insandan asılı olmamalıydı!
Bu vaxt İnsan onu tam özümləşdirə bilərdi!
Yalnız özümləşən, mütləqləşən, özündən kənardakı qüv- vədən asılı olmayan, mənimsənilməyən təbiət – insani mənanı təsdiq etməyə, insaniləşməyə qadirdir.
Yalnız özümləşən təbiət – insan tərəfindən özümləşdirilən təbiət səviyyəsinə qalxır.
Kölələşən təbiət – insandan ayrılan təbiətdir.
Bu səbəbdən də İnsanın təbiətə sahibliyi – təbiətin insandan uzaqlaşması deməkdir.
Sahiblik – təbiəti Mütləq ruhani ülviyyətindən ayırır, səcdə Müqəddəsliyinə xələl gətirir.
İnsanın təbiət üzərində sahibliyi onun ləyaqətinə ziyan vurur.
Çünki təbiətə səcdə – əslində insani mahiyyətə səcdə deməkdir.
Bu səbəbdən də təbiətin insan ağalığından azad olması,
Özümləşməsi – insaniliyin Ali təsdiqi deməkdir.
Təbiət öz Müstəqilliyinə, Təbiiliyinə qayıtmalıdır, insan təbiət üzərində ağalıq iddiasından əl çəkməlidir, təbiətə təbiətin gözüylə baxmalıdır.
Yalnız onda təbiət təbiətə, insan insana tam bənzəyəcək.
Təbiətin özümləşməsinin gerçəklik səviyyəsi – nisbi, natam
Özümlük yaradır. 
Burada təbiət mənimsənilir, ancaq bacarıqla, ehtiyatla, biliklə; insanın ağalığı qalır, ancaq «incələşir», «həssaslaşır», «mərhəmətləşir».
Özümləşmənin Mütləq səviyyəsi – Ağalığın, Sahibliyin tam aradan qalxmasını, təbiətin tam müstəqilləşməsini tələb edir.
Təbiəti mənimsəmədən – insan yaşaya bilməz. Ancaq mənimsəmə – təbiəti insana yadlaşdırır.
Həmin yadlığın ölümü – insanla təbiətin vəhdətini yaradır.
Mənimsənilən təbiət Özümləşən təbiətə çevrilir. Mütləq mənada bu mümkün deyil.
Deməli, təbiət insanla münasibətdə heç zaman özü olmur.
Deməli, insan təbiətlə münasibətdə heç zaman tam özü olmur.
Deməli, insanın ruhani mahiyyəti təbiətlə münasibətdə realizə edilməmiş qalır.
İnsan maddi ehtiyaclarını ödəməsə – yaşaya bilməz!
Ancaq maddi ehtiyacın ödənilməsi – insanın insaniliyinə mane olur.
İnsanla münasibətində təbiət yalnız nisbi özümləşməyə qadirdir.
Mütləq özümləşməyə insanın cismaniliyi mane olur.
 
İnsaniləşən Təbiət
 
Günəş yoxdur: İnsan sevinci, İnsan hərarəti, İnsan ucalığı, İnsan qayəsi, İnsan qayğısı, İnsan məhəbbəti, İnsan şəfqəti var!
Günəş – İnsaniləşib!
Səma yoxdur: İnsan Müqəddəsliyi, İnsan Ülviliyi, İnsan Qüdsiyyəti, İnsan Ləyaqəti var!
Səma – İnsaniləşib!
Dəniz yoxdur: İnsan genişliyi, İnsan müdrikliyi, İnsan söhbəti, İnsan sükutu, İnsan Həlimliyi, İnsan coşğunluğu, İnsan laylası, İnsan üsyanı var!
Dəniz – İnsaniləşib!
Dağ yoxdur: İnsan vüqarı, İnsan dözümü, İnsan möhtəşəmliyi, İnsan sabitliyi, İnsan təpəri, İnsan əzəməti var!
Dağ – insaniləşib! 
Çiçək yoxdur: İnsan zərifliyi, İnsan təravəti, İnsan mehri, İnsan sevdası var!
Çiçək – insaniləşib!
Çay yoxdur: İnsan nəğməsi, İnsan həyəcanı, İnsan rahatsızlığı, İnsan təbi var!
Çay – insaniləşib!
Yol yoxdur: İnsan ömrü, İnsan istəyi, İnsan dərdi, İnsan bəxtiyarlığı, İnsan qələbəsi, İnsan məğlubiyyəti var!
Yol – insaniləşib!
Bulaq yoxdur: İnsan yanğısı, İnsan həsrəti, İnsan qəhri var.
Bulaq – insaniləşib!
Çöl yoxdur: İnsan gəlişi, İnsan intizarı, İnsan mehri var.
Çöl – insaniləşib!
Bahar yoxdur: tumurcuqlanan, çiçəklənən, aşıb-daşan yeni hissiyyat, məhəbbətləşən münasibətlər, günəşləşən çöhrələr, gülüş seli, əriyən ətalət, yaşıllaşan ünsiyyət var.
Bahar – insaniləşib!
Səhər yoxdur: təzə açılan ümid var, təzə çırtlayan sevinc var, təzə yeriyən qayğı var, təzə bəslənən arzu var, təzə qövr edən əzab var, təzə sevilən Aşiq var!
Səhər – insaniləşib!
Qürub çağı yoxdur: İnsan hüznü, İnsan yalqızlığı, İnsan qəribliyi, İnsan kövrəkliyi var.
Qürub çağı – insaniləşib!
Gecə yoxdur: İnsan pünhanlığı, İnsan mərhəmliyi, İnsan etirafı, İnsan sirri var.
Gecə – insaniləşib!
Meşə yoxdur: Sehrli sükut, doğma səs, ülvi möhtəşəmlik, ucalıq ehtirası var.
Meşə – insaniləşib!
Qış yoxdur: İnsan sərtliyi, İnsan soyuqluğu, İnsan təmizliyi var.
Qış – insaniləşib!
Yay yoxdur: İnsan ömrünün qızğın çağı var.
Yay – insaniləşib! 
Payız yoxdur: İnsanın cavanlığıyla ayrılmaq mərasimi var.
Payız – insaniləşib!
İnsan təbiətdə özünü tapanda – təbiət insaniləşir. İnsan təbiətə qovuşanda – təbiət insaniləşir.
İnsaniləşmə – təbiətin özümlüyünü, müstəqilliyini ləğv etmir.
Həmin müstəqillik, özünəməxsusluq yeni məna kəsb edir. İnsaniləşən təbiət özünü yeni səviyyədə təsdiq edir.
İnsaniləşən təbiət – ruhaniləşir.
Təbiəti insaniləşdirən İnsan özüylə təbiət arasındakı yadlığı aradan qaldırır.
İnsaniləşən – doğmalaşır.
İnsan yad dünyada yaşaya bilməz!
Təbiəti özümləşdirməklə o, özünün daxili, ruhani ehtiyacını ödəyir.
Özümləşdirmənin gerçəklik səviyyəsində təbiət yalnız nisbi mənada insaniləşir.
Günəş – İnsani Mahiyyətin təzahürü kimi də sevilir, maddi faydalanma vasitəsi kimi də.
Səma – İnsani Mahiyyətin təzahürü kimi də sevilir, maddi faydalanma vasitəsi kimi də.
Dəniz – İnsani Mahiyyətin təzahürü kimi də sevilir, maddi faydalanma vasitəsi kimi də.
Dağ – İnsani Mahiyyətin təzahürü kimi də sevilir, maddi faydalanma vasitəsi kimi də.
Çiçək – İnsani Mahiyyətin təzahürü kimi də sevilir, maddi faydalanma vasitəsi kimi də.
Yol – İnsani Mahiyyətin təzahürü kimi də sevilir, maddi faydalanma vasitəsi kimi də.
Çöl – İnsani Mahiyyətin təzahürü kimi də sevilir, maddi faydalanma vasitəsi kimi də.
Bulaq – İnsani Mahiyyətin təzahürü kimi də sevilir, maddi faydalanma vasitəsi kimi də.
Bahar – İnsani Mahiyyətin təzahürü kimi də sevilir, maddi faydalanma vasitəsi kimi də. 
Səhər – İnsani Mahiyyətin təzahürü kimi də sevilir, maddi faydalanma vasitəsi kimi də.
Qürub çağı – İnsani Mahiyyətin təzahürü kimi də sevilir, maddi faydalanma vasitəsi kimi də.
Gecə – İnsani Mahiyyətin təzahürü kimi də sevilir, maddi faydalanma vasitəsi kimi də.
Meşə – İnsani Mahiyyətin təzahürü kimi də sevilir, maddi faydalanma vasitəsi kimi də.
Qış – İnsani Mahiyyətin təzahürü kimi də sevilir, maddi faydalanma vasitəsi kimi də.
Yay – İnsani Mahiyyətin təzahürü kimi də sevilir, maddi faydalanma vasitəsi kimi də.
Payız – İnsani Mahiyyətin təzahürü kimi də sevilir, maddi faydalanma vasitəsi kimi də.
Əslində gerçəklikdə ümumi hal kimi maddi faydalanma məziyyəti ruhani məziyyətdən daha çox sevilir, daha yüksək qiymətləndirilir.
Yalnız Özümləşmənin Mütləq səviyyəsində təbiət tam insaniləşir.
Ancaq həmin səviyyə – insanın cismani imkanlarından kə- nardadır.
Bu baxımdan, Təbiəti Mütləq mənada İnsaniləşdirməyə can atan İnsan öz arzusuna heç vaxt tam çatmır.
Qəribə vəziyyət yaranır.
Təbiəti tam İnsaniləşdirmək üçün insan öz cismaniliyindən əl çəkməlidir.
Bu, insanın ölümü deməkdir.
Yaşayan insan – Təbiətin Mütləq İnsaniləşməsinə can atır – onun nisbi insaniləşməsinə nail olur.
 
Təbiətləşən İnsan
 
Özünə sığmırsan, özündə qala bilmirsən, özündən kənara çıxırsan, qəlbində Günəşə Eşq yaranır – Günəşləşirsən!
Özünə sığmırsan, özündə qala bilmirsən, özündən kənara çıxırsan, qəlbində Səmaya Eşq yaranır – Səmaviləşirsən!
Özünə sığmırsan, özündə qala bilmirsən, özündən kənara çıxırsan, qəlbində Dağa Eşq yaranır – Dağa çevrilirsən!
Özünə sığmırsan, özündə qala bilmirsən, özündən kənara çıxırsan, qəlbində Dənizə Eşq yaranır – Dənizləşirsən!
Özünə sığmırsan, özündə qala bilmirsən, özündən kənara çıxırsan, qəlbində Yollara Eşq yaranır – Yollara çevrilirsən!
Özünə sığmırsan, özündə qala bilmirsən, özündən kənara çıxırsan, qəlbində Bahara Eşq yaranır – Baharlaşırsan!
Eşq  səni   Təbiətə        qovuşdurur, Təbiətlə      bir     olursan,
Təbiətləşirsən!
Anlayırsan ki, Mahiyyətin cismindən artıqdır, ömründən artıqdır, həyatından artıqdır.
Bu səbəbdən də ömrün, həyatın, cismaniliyin günəşlənir, səmaviləşir, dağlaşır, dənizləşir, yollaşır, baharlaşır.
Anlayırsan ki, İnsan elə təbiət demək imiş.
Günəş demək imiş! Səma demək imiş! Dağ demək imiş!
Dəniz demək imiş! Yol demək imiş!
Bahar demək imiş!
Çünki       təbiət maddiyyat   çərçivəsinə  sığmır, ruhanilik zirvəsinə ucalır.
Buna görə də o, insanı çağırır, cəlb edir, cəzb edir!
Buna görə də insan təbiətləşir – Mahiyyətinə doğma olan varlıqla birləşir.
Məlum olur ki, Günəşdə ruhanilik var. 
Səmada ruhanilik var. Dənizdə ruhanilik var. Dağda ruhanilik var. Yolda ruhanilik var.
Baharda Ruhanilik var.
Eşq Təbiətdə, Maddidə – Təbiətdən, Maddidən hədsiz dərəcə artıq, böyük, yüksək olan Məna görür, həmin Mənaya qovuşur, həmin Mənaya çevrilir.
İnsan anlayır ki, əslində o, məkanda yaşamır; Günəşdə yaşayır.
Səmada yaşayır. Dənizdə yaşayır. Dağda yaşayır. Yolda yaşayır.
Baharda yaşayır.
İnsan anlayır ki, əslində o, zamanda yaşamır, Günəşdə yaşayır, Səmada yaşayır, Dənizdə yaşayır, Dağda yaşayır, Yolda yaşayır, Baharda yaşayır.
Bu səbəbdən də ölməzdir.
Gerçəklikdə İnsan nisbi mənada təbiətləşir.
Mütləq Təbiətləşmək – Mütləqləşmək tələb edir.
 
Həqiqətsizləşən Təbiət
 
Dağ yoxdur: gilləşən, daşlaşan, binalaşan, ləvazimatlaşan maddi vasitə var.
Çay yoxdur: dəyirmanlaşan, stansiyalaşan, bağlaşan, bostan- laşan, çimərlikləşən maddi vasitə var.
Səma yoxdur: nəqliyyatlaşan, ram edilən maddi vasitə var.
Günəş yoxdur: bədəni isidən maddi vasitə var.
Dəniz yoxdur: neftləşən, benzinləşən, balıqlaşan maddi vasitə var.
Torpaq yoxdur: ərzaqlaşan, sərvətləşən maddi vasitə var.
Meşə yoxdur: odunlaşan, imarətləşən, avadanlığa çevrilən maddi vasitə var.
Yol yoxdur: maşınlaşan, arabalaşan, yerişləşən maddi vasitə var.
Çöl yoxdur: zəmiləşən, tarlalaşan maddi vasitə var.
Səhər yoxdur: fayda başlanğıcı var.
Gecə yoxdur: yuxu məqamı var.
Bahar yoxdur: meyvələrin ömrü başlayır.
Yay yoxdur: meyvələrin dəyməsi var. Payız yoxdur: maddiyyat bolluğu var. Qış yoxdur: şaxta əzabı var.
Təcrübi idrakın gördüyü Dağ – həqiqi Dağ deyil, faydalı Dağdır.
Bu səbəbdən də özünə bənzəmir. Mahiyyət baxımından özünə ziddir.
Çünki təbiətin Mahiyyəti Mütləqdir, Ruhanidir, İnsanidir.
Faydalı İdrakda Təbiət Mahiyyətini itirir.
Təcrübi İdrakın gördüyü Çay – həqiqi Çay deyil, faydalı Çaydır.
Bu səbəbdən də özünə bənzəmir.
Mahiyyət baxımından özünə ziddir.
Təcrübi İdrakın gördüyü Səma – həqiqi Səma deyil, faydalı Səmadır.
Bu səbəbdən də özünə bənzəmir.
Mahiyyət baxımından özünə ziddir.
Təcrübi İdrakın gördüyü Günəş – həqiqi Günəş deyil, faydalı Günəşdir.
Bu səbəbdən də özünə bənzəmir.
Mahiyyət baxımından özünə ziddir.
Təcrübi İdrakın gördüyü Dəniz – həqiqi Dəniz deyil, faydalı Dənizdir.
Bu səbəbdən də özünə bənzəmir.
Mahiyyət baxımından özünə ziddir.
Təcrübi İdrakın gördüyü Torpaq – həqiqi Torpaq deyil, faydalı Torpaqdır.
Bu səbəbdən də özünə bənzəmir.
Mahiyyət baxımından özünə ziddir.
Təcrübi İdrakın gördüyü Meşə – həqiqi Meşə deyil, faydalı Meşədir.
Bu səbəbdən də özünə bənzəmir.
Mahiyyət baxımından özünə ziddir.
Təcrübi İdrakın gördüyü Yol – həqiqi Yol deyil, faydalı Yoldur.
Bu səbəbdən də özünə bənzəmir.
Mahiyyət baxımından özünə ziddir.
Təcrübi İdrakın gördüyü Çöl – həqiqi Çöl deyil, faydalı Çöldür.
Bu səbəbdən də özünə bənzəmir.
Mahiyyət baxımından özünə ziddir.
Təcrübi İdrakın gördüyü Səhər – həqiqi Səhər deyil, faydalı Səhərdir.
Bu səbəbdən də özünə bənzəmir.
Mahiyyət baxımından özünə ziddir.
Təcrübi İdrakın gördüyü Gecə – həqiqi Gecə deyil, faydalı Gecədir.
Bu səbəbdən də özünə bənzəmir.
Mahiyyət baxımından özünə ziddir.
Təcrübi İdrakın gördüyü Bahar – həqiqi Bahar deyil, faydalı Bahardır.
Bu səbəbdən də özünə bənzəmir.
Mahiyyət baxımından özünə ziddir.
Təcrübi İdrakın gördüyü Yay – həqiqi Yay deyil, faydalı Yaydır.
Bu səbəbdən də özünə bənzəmir.
Mahiyyət baxımından özünə ziddir.
Təcrübi İdrakın gördüyü Payız – həqiqi Payız deyil, faydalı Payızdır.
Bu səbəbdən də özünə bənzəmir.
Mahiyyət baxımından özünə ziddir.
Təcrübi İdrakın gördüyü Qış – həqiqi Qış deyil, faydalı Qışdır.
Bu səbəbdən də özünə bənzəmir.
Mahiyyət baxımından özünə ziddir.
Təcrübi İdrakda Dağ – həqiqətsizləşir, Vüqarını itirir.
Çay – həqiqətsizləşir, axarını itirir. Səma – həqiqətsizləşir, ülviyyətini itirir. Günəş – həqiqətsizləşir, şəfqətini itirir. Dəniz – həqiqətsizləşir, əzəmətini itirir.
Torpaq – həqiqətsizləşir, müqəddəsliyini itirir.
Meşə – həqiqətsizləşir, sehrini itirir.
Yol – həqiqətsizləşir, sonsuzluğunu itirir.
Çöl – həqiqətsizləşir, cəzbini itirir. Səhər – həqiqətsizləşir, ilkinliyini itirir. Gecə – həqiqətsizləşir, – sirrini itirir.
Bahar – həqiqətsizləşir, – təravətini itirir.
Yay – həqiqətsizləşir, – İşığını itirir.
Payız – həqiqətsizləşir, – Kədərini itirir.
Qış – həqiqətsizləşir, – Paklığını itirir.
Təcrübi İdrak – təbiəti itirir.
 
Nisbiləşən Təbiət
 
Elmi İdrak təbiətdə təbiiliyi görür, Ruhaniliyi, İnsaniliyi, Mütləqi görmür.
Elmi İdrakda təbiət öz gerçəkliyinə, təzahürünə bərabər olur, bu səbəbdən də özünə bərabər olmur.
Dağ öz      gerçəkliyinə bərabər       olur,  bu     səbəbdən də Mahiyyətinə çatmır.
Elmi İdrak Dağda Mütləqi görmür. Dəniz öz gerçəkliyinə bərabər olur. Elmi İdrak Dənizdə Mütləqi görmür. Günəş öz gerçəkliyinə bərabər olur. Elmi İdrak Günəşdə Mütləqi görmür. Səma öz gerçəkliyinə bərabər olur.
Elmi idrak Səmada Mütləqi görmür. Səhər öz gerçəkliyinə bərabər olur. Elmi İdrak Səhərdə Mütləqi görmür. Gecə öz gerçəkliyinə bərabər olur.
Elmi İdrak Gecədə Mütləqi görmür. Torpaq öz gerçəkliyinə bərabər olur. Elmi İdrak Torpaqda Mütləqi görmür. Meşə öz gerçəkliyinə bərabər olur.
Elmi İdrak Meşədə Mütləqi görmür.
Təzahürdə Təbiət         dəyişkənliyə bərabər       olur, sabitliyə bərabər olmur.
Bu səbəbdən də Özünə bərabər olmur.
Dağda dəyişkənliyi görürlər, əbədiliyi görmürlər. Bu səbəbdən də Dağı görmürlər.
Dənizdə dəyişkənliyi görürlər, əbədiliyi görmürlər. Bu səbəbdən də Dənizi görmürlər.
Günəşdə dəyişkənliyi görürlər, əbədiliyi görmürlər. Bu səbəbdən də Günəşi görmürlər.
Səmada dəyişkənliyi görürlər, əbədiliyi görmürlər. Bu səbəbdən də Səmanı görmürlər.
Səhərdə dəyişkənliyi görürlər, əbədiliyi görmürlər. Bu səbəbdən də Səhəri görmürlər.
Gecədə dəyişkənliyi görürlər, əbədiliyi görmürlər. Bu səbəbdən də Gecəni görmürlər.
Torpaqda dəyişkənliyi görürlər, əbədiliyi görmürlər. Bu səbəbdən də Torpağı görmürlər.
Meşədə dəyişkənliyi görürlər, əbədiliyi görmürlər. Bu səbəbdən də Meşəni görmürlər.
Gerçəklikdə təbiət ziddiyyətə bərabər olur.
Bu səbəbdən də Özünə çatmır. Dağda ziddiyyət görürlər.
Bu səbəbdən də dağı görmürlər.
Dənizdə ziddiyyət görürlər.
Bu səbəbdən də dənizi görmürlər.
Günəşdə ziddiyyət görürlər.
Bu səbəbdən də günəşi görmürlər.
Səmada ziddiyyət görürlər.
Bu səbəbdən də səmanı görmürlər.
Səhərdə ziddiyyət görürlər.
Bu səbəbdən də səhəri görmürlər.
Gecədə ziddiyyət görürlər.
Bu səbəbdən də gecəni görmürlər.
Torpaqda ziddiyyət görürlər.
Bu səbəbdən də torpağı görmürlər. 
Meşədə ziddiyyət görürlər.
Bu səbəbdən də meşəni görmürlər.
Gerçəklikdə təbiət qeyri-kamilə bərabər olur.
Bu səbəbdən də özünə çatmır. Dağda qeyri-kamillik görürlər və Dağı Kamil Mahiyyətindən ayırırlar.
Dənizdə qeyri-kamillik görürlər və Dənizi Kamil Mahiyyətindən ayırırlar.
Günəşdə qeyri-kamillik görürlər və Günəşi Kamil Mahiyyətindən ayırırlar. Səmada qeyri-kamillik görürlər və Səmanı Kamil Mahiyyətindən ayırırlar. Səhərdə qeyri-kamillik görürlər və Səhəri Kamil Mahiyyətindən ayırırlar.
Gecədə qeyri-kamillik görürlər və Gecəni Kamil Mahiyyətindən ayırırlar. Torpaqda qeyri-kamillik görürlər və Torpağı Kamil Mahiyyətindən ayırırlar. Meşədə qeyri-kamillik görürlər və Meşəni Kamil Mahiyyətindən ayırırlar. Gerçəklikdə təbiət ölümlüyə bərabər olur. Bu səbəbdən də özünə çatmır.
Dağda ölüm görürlər və dağı ölümsüz mahiyyətindən məhrum edirlər.
Dənizdə ölüm görürlər və dənizi ölümsüz mahiyyətindən məhrum edirlər.
Günəşdə ölüm görürlər və günəşi ölümsüz mahiyyətindən məhrum edirlər.
Səmada ölüm görürlər və səmanı ölümsüz mahiyyətindən məhrum edirlər.
Səhərdə ölüm görürlər və səhəri ölümsüz mahiyyətindən məhrum edirlər.
Gecədə ölüm görürlər və gecəni ölümsüz mahiyyətindən məhrum edirlər.
Torpaqda ölüm görürlər və torpağı ölümsüz mahiyyətindən məhrum edirlər.
Meşədə ölüm görürlər və meşəni ölümsüz mahiyyətindən məhrum edirlər. Gerçəklikdə təbiət keçiciyə, sonluya bərabər olur. Bu səbəbdən də özünə çatmır.
Dağda keçicilik görürlər – sonsuz Mahiyyət görmürlər. Dənizdə keçicilik görürlər – sonsuz Mahiyyət görmürlər. Günəşdə keçicilik görürlər – sonsuz Mahiyyət görmürlər. Səmada keçicilik görürlər – sonsuz Mahiyyət görmürlər. Səhərdə keçicilik görürlər – sonsuz Mahiyyət görmürlər. Gecədə keçicilik görürlər – sonsuz Mahiyyət görmürlər.
Torpaqda keçicilik görürlər – sonsuz Mahiyyət görmürlər.
Meşədə keçicilik görürlər – sonsuz Mahiyyət görmürlər.
Elmi İdrakda Təbiət nisbiləşir.
 
Mütləq Təbiət
 
Ruhani İdrakda Təbiət – Mahiyyətinə çatır. Bu cəhətdən də Mütləqə çatır.
Dağ – Mütləqdir, çünki Mütləq Mahiyyətlidir! 
Dəniz – Mütləqdir, çünki Mütləq Mahiyyətlidir! 
Səma – Mütləqdir, çünki Mütləq Mahiyyətlidir! 
Günəş – Mütləqdir, çünki Mütləq Mahiyyətlidir! 
Səhər – Mütləqdir, çünki Mütləq Mahiyyətlidir! Gecə – Mütləqdir, çünki Mütləq Mahiyyətlidir!
Torpaq – Mütləqdir, çünki Mütləq Mahiyyətlidir! 
Meşə – Mütləqdir, çünki Mütləq Mahiyyətlidir! Ruhani İdrakda – Təbiət öz Mahiyyətinə çatır.
Bu səbəbdən də Ruhaniliyə çatır.
Dağ – ruhanidir, çünki ruhani Mahiyyətlidir! 
Dəniz – ruhanidir, çünki ruhani Mahiyyətlidir! 
Səma – ruhanidir, çünki ruhani Mahiyyətlidir! 
Günəş – ruhanidir, çünki ruhani Mahiyyətlidir! 
Səhər – ruhanidir, çünki ruhani Mahiyyətlidir! 
Gecə – ruhanidir, çünki ruhani Mahiyyətlidir!
Torpaq – ruhanidir, çünki ruhani Mahiyyətlidir!
Meşə – ruhanidir, çünki ruhani Mahiyyətlidir!
Ruhani İdrakda Təbiət Əbədiliyə çatır.
Dağ – əbədidir, çünki əbədi Mahiyyətə malikdir. 
Dəniz – əbədidir, çünki əbədi Mahiyyətə malikdir. 
Səma – əbədidir, çünki əbədi Mahiyyətə malikdir. 
Günəş – əbədidir, çünki əbədi Mahiyyətə malikdir. 
Səhər – əbədidir, çünki əbədi Mahiyyətə malikdir. 
Gecə – əbədidir, çünki əbədi Mahiyyətə malikdir. 
Torpaq – əbədidir, çünki əbədi Mahiyyətə malikdir. 
Meşə – əbədidir, çünki əbədi Mahiyyətə malikdir.
Mütləq Həqiqət Təbiəti Kamil sayır.
Dağ – kamildir, çünki kamil Mahiyyətlidir. 
Dəniz – kamildir, çünki kamil Mahiyyətlidir. 
Səma – kamildir, çünki kamil Mahiyyətlidir. 
Günəş – kamildir, çünki kamil Mahiyyətlidir. 
Səhər – kamildir, çünki kamil Mahiyyətlidir. 
Gecə – kamildir, çünki kamil Mahiyyətlidir.
Torpaq – kamildir, çünki kamil Mahiyyətlidir. 
Meşə – kamildir, çünki kamil Mahiyyətlidir. Ruhani İdrakda Təbiət sonsuzluğa çatır.
Dağ – sonsuzdur, çünki sonsuz Mahiyyətə malikdir. Dəniz – sonsuzdur, çünki sonsuz Mahiyyətə malikdir. 
Səma – sonsuzdur, çünki sonsuz Mahiyyətə malikdir.
Günəş – sonsuzdur, çünki sonsuz Mahiyyətə malikdir. Səhər – sonsuzdur, çünki sonsuz Mahiyyətə malikdir. Gecə – sonsuzdur, çünki sonsuz Mahiyyətə malikdir. Torpaq sonsuzdur, çünki sonsuz Mahiyyətə malikdir. Meşə sonsuzdur, çünki sonsuz Mahiyyətə malikdir.
Ruhani İdrakda Təbiət ölümsüzlüyə çatır.
Dağ – ölümsüzdür, çünki ölümsüz Mahiyyətə malikdir. Dəniz – ölümsüzdür, çünki ölümsüz Mahiyyətə malikdir. Səma – ölümsüzdür, çünki ölümsüz Mahiyyətə malikdir. Günəş – ölümsüzdür, çünki ölümsüz Mahiyyətə malikdir. Səhər – ölümsüzdür, çünki ölümsüz Mahiyyətə malikdir. Gecə – ölümsüzdür, çünki ölümsüz Mahiyyətə malikdir.
Torpaq – ölümsüzdür, çünki ölümsüz Mahiyyətə malikdir.
Meşə – ölümsüzdür, çünki ölümsüz Mahiyyətə malikdir.
Ruhani İdrakda Təbiət Bütövlüyə çatır. Dağ – Bütövdür, çünki bütöv Mahiyyətlidir.
Dəniz – Bütövdür, çünki bütöv Mahiyyətlidir. 
Səma – Bütövdür, çünki bütöv Mahiyyətlidir. Günəş – Bütövdür, çünki bütöv Mahiyyətlidir. Səhər – Bütövdür, çünki bütöv Mahiyyətlidir. Gecə – Bütövdür, çünki bütöv Mahiyyətlidir. Torpaq – Bütövdür, çünki bütöv Mahiyyətlidir. Meşə – Bütövdür, çünki bütöv Mahiyyətlidir. Mütləq Həqiqət nisbi Təbiət tanımır.
Mütləq olmayan Dağ tanımır. Mütləq olmayan Dəniz tanımır. Mütləq olmayan Səma tanımır.
Mütləq olmayan Günəş tanımır. Mütləq olmayan Səhər tanımır. Mütləq olmayan Gecə tanımır. Mütləq olmayan Torpaq tanımır. Mütləq olmayan Meşə tanımır.
Mütləq Həqiqət qeyri-ruhani Təbiət tanımır.
Qeyri-ruhani Dağ tanımır. Qeyri-ruhani Dəniz tanımır. Qeyri-ruhani Səma tanımır. Qeyri-ruhani Günəş tanımır. Qeyri-ruhani Səhər tanımır. Qeyri-ruhani Torpaq tanımır. Qeyri-ruhani Meşə tanımır.
Mütləq Həqiqət – ölümlü Təbiət tanımır.
Ölümlü Dağ tanımır. Ölümlü Dəniz tanımır. Ölümlü Səma tanımır. Ölümlü Günəş tanımır. Ölümlü Səhər tanımır. Ölümlü Gecə tanımır.
Ölümlü Torpaq tanımır. Ölümlü Meşə tanımır.
Mütləq Həqiqət – qeyri-kamil Təbiət tanımır.
Qeyri-kamil Dağ tanımır. Qeyri-kamil Dəniz tanımır.
Qeyri-kamil Səma tanımır. Qeyri-kamil Günəş tanımır. Qeyri-kamil Səhər tanımır. Qeyri-kamil Gecə tanımır. Qeyri-kamil Torpaq tanımır. Qeyri-kamil Meşə tanımır.
Mütləq Həqiqət – Sonlu Təbiət tanımır.
Sonlu Dağ tanımır. Sonlu Dəniz tanımır. Sonlu Səma tanımır. Sonlu Günəş tanımır. Sonlu Səhər tanımır. Sonlu Gecə tanımır. Sonlu Torpaq tanımır. Sonlu Meşə tanımır.
Mütləq Həqiqət – ziddiyyətli Təbiət tanımır.
Ziddiyyətli Dağ tanımır. Ziddiyyətli Dəniz tanımır. Ziddiyyətli Səma tanımır. Ziddiyyətli Günəş tanımır. Ziddiyyətli Səhər tanımır. Ziddiyyətli Gecə tanımır.
Ziddiyyətli Torpaq tanımır. Ziddiyyətli Meşə tanımır.
Mütləq Həqiqətdə Təbiət Mütləqləşir. Gerçəklikdən artıq olur. Gerçəklikdən böyük olur. Gerçəklikdən yüksək olur.

  İshiqli Atal