Brahma Çellani

“Project Syndicate”

Hind-Pasifik hövzəsində təhlükəsizlik dinamikası sürətlə dəyişir. Region təkcə dünyanın ən sürətlə böyüyən iqtisadiyyatı deyil, həm də ən sürətlə artan hərbi xərclər və hərbi-dəniz imkanları, təbii sərvətlər üzərində ən əzəmətli rəqabət və ən təhlükəli strateji qaynar nöqtələrə malikdir. Hətta qlobal təhlükəsizlik açarını əlində tutduğu söylənə bilər.

Yenixeber.org: Hind və Sakit okeanları əhatə edən bütün ölkələrə aid olan "Hint-Pasifik" termininin istifadəsi bugünkü gərginliyin dəniz ölçüsünü vurğulayır. Asiyanın okeanları getdikcə resurs və təsir naminə rəqabət arenasına çevrilir. İndi gələcək regional böhranların dənizdə yaradılmasıvə / və ya nizamlanacağı ehtimal olunur.

Bu dəyişmənin əsas “sürücüsü” son beş ildə Cənubi Çin dənizində süni adalar yaratmaqla, sərhədlərini beynəlxalq sulara çıxarmaq istəyən Çindir. Artıq baş vermiş fakt kimi dünyaya təqdim edilən bu forpostlara hərbi birləşmələr yerləşdirirərək, indi o, diqqətini Hind okeanına yönəldib.

Əslində, Çin Cibutidəki ilk xarici hərbi bazasını yaradandan ssonra nəzarətində olan Qvadar limanının (Pakistan) yanında yeni dəniz bazası açmağı planlaşdırır. Maldiv adasında bir neçə adanı icarəyə götürüb, burada nüvə silahlı hücum sualtı gəmiləri (SSN) və nüvə enerjisiylə çalışan ballistik raketlərin (SSBN) yerləşdirilməsini təmin edən dəniz observatoriyası qurulacaq. Yəni Hind okeanında.

Bir sözlə, Çin beş il ərzində bölgənin strateji mənzərəsini dəyişib. Digər səlahiyyətlər ərazi və dəniz statusu dair gələcək çağırışlara qarşı çıxmaq üçün addım atmazsa, növbəti beş ildə Çinin strateji üstünlüyü təmin edə bilər. Nəticədə, bölgənin əksər ölkələrinin dəstəklədiyi liberal qaydalara əsaslanan qaydalar əvəzinə, Çin liderliyində olan illiberal hegemoniyası yüksələcək. Bölgənin iqtisadi ağırlığını nəzərə alaraq, bu, qlobal bazarlar və beynəlxalq təhlükəsizlik üçün əhəmiyyətli risklər yaradacaq.

Təhlükəni azaltmaq üçün Hind-Sakit okean ölkələri siyasət və iqtisadiyyat arasındakı genişlənmə boşluğundan başlayaraq üç əsas çətinliklə üzləşəcək. Siyasi inteqrasiya və Hind-Sakit okean regionunda ümumi təhlükəsizlik çərçivəsinin olmasına baxmayaraq, azad ticarət razılaşmaları sürətlə inkişaf edir, sonuncu isə Trans-Sakit okean ortaqlığı ilə 11 ölkənin olan Kəskin və Proqressiv Sazişdir (CPTPP). Çin regional iqtisadiyyatın aparıcı ticarət tərəfdaşı olaraq ortaya çıxıb.

Ancaq ticarətin artması siyasi riskləri azalda bilməz. Bu, birgə tətbiq edilə bilən qaydalar və normaların çərçivəsini tələb edir. Xüsusilə, bütün ölkələr beynəlxalq hüquqa əsaslanan ərazi və ya dəniz iddialarını müəyyən etmək və ya aydınlaşdırmaq, hər hansı bir mübahisəni sülh yolu ilə həll etmək üçün razılaşmalıdırlar – zor tətbiq etmədən və ya məcburiyyyətsiz.

Qanunun aliliyini gücləndirən regional çərçivə yaradılmalı, ikinci problemi aradan qaldırmaqdan ötrü regionda "tarixi problemi" ləğv edilməlidir: ərazi, təbii ehtiyatlar, müharibə, müdafiə zonaları və dərsliklər. Nəticədə, regionun gələcəyinə təsir göstərən millətçilik qarşıdurma və qarşılıqlı güc tətbiqi buxarlanacaq.

Tarixi keçmiş hazırda Amerikanın Şərqi Asiyada ən yaxın müttəfiqləri – Cənubi Koreya ilə Yaponiya arasındakı əlaqələrə kölgə salmağa davam edir. Çin də ərazi və dəniz statusunu yüksəltməkdən ötrü səylərini əsaslandırmada tarixdən istifadə edir və 1945-ci ilədək onun rəqib olan yapon müstəmləkəçiliyinə “zərbə vurur”. Çinin bütün qonşuları ilə sərhəd mübahisələri beynəlxalq hüquqlara deyil, tarixi iddialara əsaslanır.

Bu, Hind-Pasifikdə qarşılaşdığımız üçüncü əsas problemə gətirib çıxarır: dəniz dinamikasını dəyişməsi. Dəniz ticarəti axınlarını artırarkən, regional səlahiyyətlər giriş, təsir və nisbi üstünlük üçün mübarizə aparır.

Burada ən böyük təhlükə, Çinin regional status-kvonun dəyişdirməyə yönəlik birtərəfli cəhdləridir. Pekinin Cənubi Çin dənizində əldə etdiyi Rusiyanın Krımın ilhaqı ilə müqayisədə daha uzunmüddətli strateji təsirə malikdir.

Bura iqlim dəyişikliyindən, dəniz ekosistemlərdən tutmuş dəniz qeyri-dövlət aktyorlarının, məsələn, quldurlar, terrorçular və cinayət sindikatlarınn yaranmasına qədər yeni çətinlikləri əlavə edin, regional təhlükəsizlik mühiti getdikcə qeyri-müəyyənləşir. Bütün bunlar – istər təsadüfi, istər qəsdən olsun, – müharibə risklərini artırır.

ABŞ-ın son Milli Təhlükəsizlik Strategiyasında deyilir ki, "Hind-Sakit okean regionunda azadlıq və repressiv görünüşlər arasında geosiyasi rəqabət baş verir". Halbuki bölgədəki əsas oyunçuların hamısı Çin hegemonyasına nisbətən açıq qaydalara əsaslanan nizama üstünlük verir, amma bu günə qədər əməkdaşlığı inkişaf etdirmək üçün çox az işlər görüb.

Artıq vaxt tükənir. Hint-Sakit okean qüvvələri regional sabitliyin möhkəmləndirilməsi üçün daha güclü tədbirlər görməli, beynəlxalq normalara toxunmamaq və möhkəm qurumlar yaratmaq üçün birgə olduqlarını təkrarlamalıdırlar.

Başlanğıcda Avstraliya, Hindistan, Yaponiya və ABŞ dördtərəfli təhlükəsizlik dialoqunun qurulması istiqamətində irəliləməlidir ki, öz siyasətlərini daha yaxşı koordinasiya edə və Vyetnam, İndoneziya və Cənubi Koreya kimi digər əhəmiyyətli, kiçik oyunçularla daha geniş əməkdaşlıq edə bilsinlər.

İqtisadi və strateji olaraq, qlobal ağırlıq mərkəzi Hind-Pasifikə köçürülür. Bölgənin oyunçuları açıq, qaydalara əsaslanan sərəncamı gücləndirmək üçün indi hərəkət etmirsə, təhlükəsizlik vəziyyəti pisləşməyə davam edəcək və dünya miqyasında əks-səda doğuracaq nəticələr verəcək.