ABŞ Prezidenti Donald Tramp Vaşinqtonda qazaxıstanlı həmkarı Kasım-Jomart Tokayevlə ikitərəfli əməkdaşlığın əsas istiqamətlərini müzakirə edib. Noyabrın 6-da keçirilən bu görüşdə liderlər bir sıra böyükmiqyaslı sazişlər imzalayıblar.

Yenixeber.org: Kasım-Jomart Tokayev ABŞ prezidentinin sülhməramlı təşəbbüslərini, o cümlədən Orta Dəhlizin inkişafına kömək edəcək "Beynəlxalq sülh və rifah üçün Tramp marşrutu"nu (TRIPP, Zəngəzur dəhlizi) dəstəklədiyini bildirib.

Qazaxıstan lideri bununla da Mərkəzi Asiya ilə ABŞ, Avropa İttifaqı arasında əlaqənin marşrutunu açıqlayıb. Bu, həm də o deməkdir ki, Xəzərdən keçəcək Orta Dəhlizin davamı Zəngəzur dəhlizi olacaq. Bu baxımdan, "C5+1" (Mərkəzi Asiya ölkələri + ABŞ) əməkdaşlığına dair bəzi məqamlara da diqqət yetirmək yerinə düşər.

Donald Tramp ABŞ-nin Qazaxıstanla çoxşaxəli strateji tərəfdaşlığını daha da gücləndirməyə hazır olduğunu təsdiqləyib.

Tərəflər energetika və infrastrukturdan kənd təsərrüfatına qədər müxtəlif iqtisadi sahələri əhatə edən 17 milyard dollardan çox məbləğində kommersiya sazişlərinin imzalanmasını alqışlayıblar.

 
Qazaxıstanın "Air Astana" aviaşirkəti "Boeing" şirkəti ilə 15 "B787-9 Dreamliner" təyyarəsinin tədarükü haqqında müqavilə imzalayıb. Bu sifariş 2026-2027-ci illərdə çatdırılması planlaşdırılan üç "Boeing 787-9" təyyarəsinin tədarükü haqqında daha əvvəl bağlanmış sazişi tamamlayır. Onların ümumi sayı 18 olacaq. "Air Astana"dan bildirilib ki, yeni sifariş 2032-2035-ci illər arasında çatdırılacaq. 18 "Boeing 787-9" tipli təyyarə parkının mühərriklər də daxil olmaqla ümumi kataloq dəyəri 7 milyard dollardır.

Qeyd edək ki, Qazaxıstan, Özbəkistan, Tacikistan, Türkmənistan və Qırğızıstan prezidentləri noyabrın 6-da Ağ Evdə Donald Trampla görüşüblər.

ABŞ dövlət katibi Marko Rubio dövlət başçılarının qəbulu tədbirində Mərkəzi Asiya dövlətləri ilə qarşılıqlı əlaqələrin yeni mərhələsinin başlandığını bəyan edib, O, regionla iqtisadi və siyasi tərəfdaşlığı gücləndirmək niyyətində olduqlarını vurğulayıb: "Bizim maraqlarımız üst-üstə düşür və bu, uzunmüddətli tərəfdaşlıq üçün əsas yaradır. Belə görüş son dəfə on il əvvəl keçirilmişdi – itirilmiş zamanı bərpa etmək vaxtıdır".

Dövlət katibi əlavə edib ki, ABŞ qarşılıqlı fayda üçün çalışır, Mərkəzi Asiya ölkələri öz resurslarını inkişaf etdirmək və iqtisadiyyatlarını diversifikasiya etmək, Ştatlar isə Amerika innovasiyalarının və biznesinin yeni bazarlarını açmaq istəyir.

ABŞ dövlət katibinin birinci müavini Kristofer Landau isə deyib ki, dünya böyükdür və lazımi diqqəti almayan regionlar var. Onlar arasında vaxtilə Sovet İttifaqının bir hissəsi olmuş, indi isə artıq 35 ildir ki, müstəqil olan Mərkəzi Asiya respublikaları var: "ABŞ üçün əməkdaşlığa daha aktiv şəkildə qoşulmaq vaxtı gəlib".

 
Avropa İttifaqının ardınca ABŞ-nin Mərkəzi Asiya ölkələrinə yenidən diqqət ayırması bir sıra baxımlardan önəmlidir:

- Bu ölkələr Türk Dövlətləri Təşkilatının üzvü, müşahidəçidir. Odur ki, belə bir əlaqələrin qurulması, əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsi TDT-nin də maraqlarına uyğun olur. Bu, Mərkəzi Asiya (Türküstan) - Azərbaycan (Cənubi Qafqaz) -Türkiyə zəncirinin, vektorunun gücünü və rolunu artırar;

- Mərkəzi Asiyanın təhlükəsizliyi gücləndirilər;

- Pakistan və Əfqanıstanın bu xəttə qoşulmağa marağını cəlb edər;

- Rusiyanın aqressiv münasibəti, Çinin isə Mərkəzi Asiyadakı qonşularının hesabına maraqlarının təminatına qarşı alternativ güc yaranar;

- ABŞ-nin regiona ənənəvi yanaşması dəyişər. Vaşinqton təbii ehtiyatlar, nadir minerallar, habelə neft və təbii qazla zəngin bölgəyə münasibətdə əməkdaşlığı üstün tutar, qarşılıqlı fayda və iqtisadiyyatların inkişafına əsaslanan gerçək tərəfdaş ola bilər;

- ABŞ başda olmaqla karbohidrogen daşıyıcılarının nəqli üçün şaxələnmiş marşrut təmin olunar;

- Ştatların, Rusiya və Çinin bölgəyə ənənəvi yanaşması dəyişər və s.

Odur ki, "C5+1" çərçivəsində əməkdaşlığın əsas istiqamətlərinə bunlar daxil ola bilər: ticarət, nəqliyyat, energetika, transsərhəd təhdidlərə və təhlükəsizlik çağırışlarına qarşı mübarizə və başqaları.

 
Qazaxıstan dünyanın ən böyük uran istehsalçısıdır, Özbəkistanda nəhəng qızıl ehtiyatları var, Türkmənistan isə qazla zəngindir. Dağlıq Qırğızıstan və Tacikistan da yeni mineral yataqları aşkar edir.

Donlad Tramp qonaqların şərəfinə verdiyi şam yeməyində deyib: "Biz iqtisadi tərəfdaşlığımızı möhkəmləndiririk, təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlığımızı təkmilləşdiririk və ortaq əlaqələrimizi genişləndiririk".

ABŞ lideri sosial şəbəkədə Özbəkistanla "inanılmaz ticarət və iqtisadi saziş" imzaladıqlarını elan edib. Onun sözlərinə görə, bu, üç il ərzində Daşkəndin ABŞ iqtisadiyyatının əsas sektorlarına - aviasiya, kənd təsərrüfatı və IT sahələrinə təxminən 35 milyard dollar, 10 il ərzində 100 milyard dollardan çox sərmayəsini əhatə edir.

Yeri gəlmişkən, Özbəkistan Prezidenti Şavkat Mirziyoyevin "Bundan əvvəl Amerika Birləşmiş Ştatlarının heç bir prezidenti Mərkəzi Asiyaya sizin kimi münasibət bəsləməyib" açıqlaması da Vaşinqtonun bu regiona münasibətini aydın xarakterizə edir.

 
Çünki Mərkəzi Asiyanın mineral ehtiyatları uğrunda artan rəqabətdə ənənəvi olaraq Rusiya və Çin üstün mövqedədir.

Bu il Avropa Komissiyasının sədri Ursula fon der Lyayen, Rusiya prezidenti Vladimir Putin və Çin lideri Si Cinpin bölgədə səfərdə olublar.

Mərkəzi Asiya uğrunda rəqabətdə və ya yarışda ABŞ müəyyən mənada mövqeləri əldən verib. "ABŞ-Mərkəzi Asiya" formatında görüşlər 2015-ci ildən keçirilir. İlk belə görüş Özbəkistanın Səmərqənd şəhərində reallaşıb. Ancaq görüşlərin əksəriyyəti diplomatik qurumların rəhbərləri səviyyəsində keçirilib. Bu, ABŞ-nin bəhs etdiyimiz formata soyuq münasibətinə örnəkdir. 2023-cü ildə ozamankı ABŞ Prezidenti Co Bayden ilk dəfə olaraq Mərkəzi Asiya ölkələrinin beş lideri ilə BMT Baş Assambleyasının 78-ci sessiyası çərçivəsində görüşüb.

 
4 milyon kv/km-lik sahəsi olan bu bazarda Çin və Rusiya möhkəmlənir. Xüsusən, nəzərə almaq lazımdır ki, onlar keçmiş sovet respublikalarıdır. Bu dövlətlərin Rusiya ilə bağlılığı zəif deyil. RF-nin bütün istiqamətlərdə təsirindən azad olmaq, yaxud onu zəiflətmək üçün Çin alternativ olub. Bu Xalq Respublikası ilə Mərkəzi Asiya arasında etnik məsələlərə baxışda müəyyən mənada fikir ayrılığı mövcuddur. Rəsmi Pekin bu məsələdən region dövlətlərinə təzyiq kimi istifadə edə bilir. Ona görə də Mərkəzi Asiya dövlətləri üçün bu kimi problemlərlə üzləşməsi üçün əsası olmayan ABŞ, Avropa İttifaqı ilə əlaqələrin qurulması daha əlverişli və faydalı sayılır.

Bu baxımdan, Qazaxıstan lideri bu əlaqələri "təbii və məntiqi" adlandırıb.

Beləliklə, ABŞ-dəki indiki görüş dövlət başçıları səviyyəsində ikinci, Ağ Evdə keçirilən ilk görüşdür.

"Reuters" agentliyinin qeyd etdiyi kimi, sammitin keçirilməsinin əsas səbəblərindən biri Mərkəzi Asiyanın mineral ehtiyatları uğrunda getdikcə daha da aktivləşən rəqabətdir - bu regionda ənənəvi olaraq Rusiya və Çin dominant mövqedədirlər.

Bu görüş ərəfəsində Qazaxıstan və Rusiya taxılı Azərbaycandan keçərək dərmir yolu vasitəsi ilə Ermənistana nəql olundu. Oktyabrın 21-də Prezident İlham Əliyev Qazaxıstana dövlət səfəri zamanı Ermənistana olan tranzit yüklərin daşınması qadağasının aradan qaldırıldığını elan etmişdi.

 
Zəngəzur dəhlizi (TRİPP), Orta dəhlizlə yük daşımaların artması, "C5+1" əlaqələri bir hadisədən – Azərbaycan torpaqlarını işğaldan azad etdikdən sonra baş verir. Deməli, Azərbaycan torpaqlarının 30 ilə yaxın işğal altında saxlanılması həm də Mərkəzi Asiya (Türküstan) - Azərbaycan (Cənubi Qafqaz) -Türkiyə zəncirinin, vektorunun fəaliyyətini əngəlləməyə hesablanıbmış.

Hadisələr təsdiq edir ki, "C5+1" formatının reallaşması da Zəngəzur dəhlizinin fəaliyyətə başlaması ilə mümkündür.

Bu baxımdan, Mərkəzi Asiya ilə Qərb blokunun əməkdaşlıq yolu Azərbaycandan - TRİPP-dən keçir. Bunun reallaşmasında isə Zəfər Gününün, Azərbaycan torpaqlarının işğaldan azad edilməsinin əvəzsiz rolu var. Bu, həm də Azərbaycanın zəfərinin regional və qlobal əhəmiyyətini nümayiş etdirir.(Report)