Aleksandr Mikaberidze

“Project Syndicate”, 10.03.2020

Yenixeber.org: “Əvvəlcə Napoleon idi”. XIX əsr Almaniyası, Almaniyanın Napoleondan Bismarka qədər dövrü haqqında mərhum Tomas Nipperdeyin məşhur tarixi bu cümlə ilə başlayır. Lakin Nipperdey Napoleon Bonapartın müasir Avropanın yaranmasında mərkəzi rolundan bəhs etsə də, onun açıqlaması bir çox mənada bu günün Yaxın Şərqinə də aiddir.

40 ildir respublikaçılar “hökumət – problemimizin həlli deyil, problem – hökumətdir”, deyə israr edir. Ancaq indi COVID-19, iqlim dəyişikliyi və digər kollektiv təhdidlər ABŞ və dünyanın digər ölkələri üzərinə çökdükdə, bu iddianın iflası çılpaqlaşıb.

Napoleonun 1798-ci ildə Misirə hücumu liberal imperializmin ilk nümunəsidir və Fransa İnqilabının Fransa və Avropanın sərhədlərini aşdığını göstərib. Ekspedisiya hərbi fiaskoya uğrasa da, bölgədə uzun müüddətli miras qoyub.

Başlanğıc üçün işğal İslam cəmiyyətini Avropa birliyinə daxil etmək üçün ilk müasir cəhd idi. Bu, bütün ideoloji komponentlərin birləşdirildiyi və Qərbin hökmranlıq alətlərinin tam bir arsenalını qorumaq üçün işlədilərkən, şərqşünaslığın müzakirəsi üçün formalaşdırma anını təşkil edib. İşğalın özü Misir cəmiyyətini modernləşdirmək üçün az iş görüb, çünki fransızların tətbiq etməyə çalışdığı inqilabi prinsiplər həddindən artıq radikal və xarici idi, odur ki, qətiyyətli müqavimət doğurub. Lakin Napoleon Misirdə siyasi boşluq yaradıb və bir müddət sonra Kavalalı Mehmet Əli Paşa onu doldurub. Fransızların gedişindən 10 il sonra paşa islah edilmiş və modernləşdirilmiş Misirin əsasını qoymağa başlayıb və sonradan bu təmayül Yaxın Şərqdə mühüm rol oynayıb.

Napoleonun Misir kampaniyası bölgəyə qarşı ənənəvi Avropa siyasətini də dəyişdirib. Fransız işğalı İngiltərə imperiyasının gücünə zərbə vurmaq əvəzinə, Fransanın ənənəvi müttəfiqi olan Osmanlı İmperiyasını keçmiş düşmənləri olan Rusiya və İngiltərə ilə bir ittifaqa sövq edib və Şərqdəki fransız-ingilis rəqabətinin təbiətini dəyişdirib. O vaxta qədər Fransa ənənəvi olaraq Hind okeanındakı ada bazalarından Hindistana basqınlar edib, ingilislər öz dəniz gücünə arxalanıb. Lakin Napoleonun Misiri quru yolla ələ keçirmək cəhdi İngiltərəni digər güclərin yaxın ərazilər vasitəsilə Hindistana yaxınlaşma ehtimalını da nəzərə alaraq bu tənliyi dərinləşdirməyə məcbur edib.

Bu imperativ Britaniyanı Hindistanı quru hücumundan qorumaq üçün əlavə hökmranlığı təmin etmə səyinə yönəldib. 1798-ci ildə “Ost India” şirkətinin səlahiyyətliləri deyirdi: “Biz silahlı güclə bir imperiya qurduq və o, silah gücü ilə qorunmalıdır”. Bu gücə arxalanma 1947-ci ilə qədər davam edib və ingilislərin Misir, Yəmən, Oman, İran və Əfqanıstana müdaxilələrini doğurub.

Daha geniş mənada Napoleon müharibələri İslam qəlbinin üzərinə kölgə salıb. Təbiətcə avropalı olmasına baxmayaraq, sonrakı əsrdə Avropanın İslam dünyası ilə münasibətlərini formalaşdırıb. Osmanlı İmperiyası təkcə Rus imperiyasının ambisiyalarının və eyni zamanda, davamlı ərazi itkisi deyil, həm də “Şərq məsələsi”nin meydana çıxmasına kömək edən Fransa, Avstriya və İngiltərə dizaynlarının hədəfi olub. Bundan əlavə, Napoleonun ritorikası və metodları XX əsrdə Qərbin Yaxın Şərqə müdaxilələrində istifadə olunan oxşarlıqları, onun irsinin uzunmüddətli təsirini vurğulayır.

1810-1812-ci illərdə, hələ “Ərəbistanlı Lourens”dən bir əsr əvvəl Napoleonun casusları Suriya və İraqdakı ərəb qəbilələrini Osmanlılara qarşı üsyanlara təşviq etmək istəyiblər. Sonralar fransız hökumətləri Napoleonun fransız müstəmləkə baxışını reallaşdırıblar. 1830-cu ildə fransız qoşunları, – bəziləri Misir kampaniyasının veteranları idi, – Napoleonun 20 il əvvəl qurulmuş fövqəladə planları əsasında Əlcəzairi işğal edib və 1962-ci ilə qədər davam edən Fransa müstəmləkə hakimiyyətinin əsasını qoyublar.

Keçmişdə öz imperiyası olan İran da eyni dərəcədə acı bir taleyə dözərək, Avropa güclərinin əlində “piyada” olub. Həm Fransa, həm də İngiltərənin təsiri altına düşən İran 1813-cü ilə qədər Gürcüstanı və cənub-şərqi Qafqazı əldə edən Rusiyanın qələbələri ilə alçaldılıb və bölgədəki təsirini itirib.

Napoleon müharibələri Osmanlı və İran dövlətlərində səmərəsizliyi çılpaqlaşdırıb və onlarla Avropanın aparıcı gücləri arasında artan hərbi və iqtisadi qeyri-tarazlığı vurğulayıb. Osmanlı, Misir və İran siyasi liderləri öz administrasiyaları və hərbçilərini Avropa şəklində formalaşdırmağa çalışdıqları üçün müharibələr həmin dövlətlərin maliyyələşdirdiyi islahatlar dövrünün təməlini qoyub.

Bu, Yaxın Şərqdə ən davamlı Napoleon miraslarından biridir. Osmanlı sultanı II Mahmud, Misirli Mehmet Əli və İranın vəliəhd şahzadəsi Abbas Mirzə kimi islahatçı düşüncəli şəxslər ənənəvi nizamın dayaqlandığı mədəni normaları və ya ictimai strukturu şübhə altına almayıblar. Bunun əvəzinə, Avropa tipli hərbi və inzibati islahatlarla, iqtidarlarını möhkəmləndirməyə və dövlətlərini kənar təhdidlərdən daha təsirli şəkildə qorumağa çalışıblar.

Lakin bu islahatlar, Qərb praktikalarının İslam cəmiyyətlərinə daxil olması mövcud güc strukturlarında problem yaradıb, çünki mərkəzi hökumət öz subyektlərinin gündəlik həyatına əvvəlkindən daha çox birbaşa və geniş müdaxilə edib. Buna görə də, bir çox qruplar, o cümlədən üləma (dini liderlər), Mərkəzi Ərəbistanda səudilər, Osmanlı yeniçəriləri və İranın ənənəvi elitaları islahatlara mənfi təpki verib və hətta öz dövlətlərini daha yaxşı qoruya biləcək modern dəyişiklikləri də rədd ediblər.

Bu qarşıdurma getdikcə İslam həyat tərzinin mahiyyəti uğrunda mübarizə olaraq görülüb. Onun dərin təsirləri, Napoleon irsinin digər cəhətləri ilə birlikdə, bu gün də Yaxın Şərqdə davam etməkdədir.

Tərcümə: Strateq.az