Yenixeber.org: İstanbul meri Əkrəm İmamoğlunun korrupsiya ittihamı ilə həbs olunmasına etiraz mitinqləri davam edir. Bu fonda Türkiyə müxalifəti ölkədə növbədənkənar prezident seçkilərinin keçirilməsi üçün imza toplama kampaniyasına start verib.

Kampaniya İmamoğlunun doğulduğu Qara dəniz sahilində yerləşən Trabzon vilayətinin Akçaabat rayonunda başlayıb. Kampaniyanın başlandığını İstanbulda keçirilən mitinqdə Cümhuriyyət Xalq Partiyasının (CHP) lideri Özgür Özəl elan edib. O, “Biz prezidentliyə namizədimiz, mer Əkrəm İmamoğlunun azad olunması və seçkilərin keçirilməsini tələb edən imzatoplama kampaniyasına başlayırıq” deyə bildirib.

Türkiyədə prezident seçkiləri 2028-ci ilə planlaşdırılsa da, müxalifət növbədənkənar seçkilərin keçirilməsində israr edir. 23 martda CHP prezidentliyə namizədin müəyyən olunması üçün praymeriz keçirib. Müxalifət partiyasının liderinin bildirdiyinə görə, İmamoğlunun namizədliyini 14,8 milyondan çox insan dəstəkləyib.

İmamoğlu 19 martda korrupsiya və terrorçularla əlaqədə ittiham olunaraq saxlanılıb və 23 martda məhkəmə qərarı ilə həbs edilib. Bunun fonunda Türkiyədə genişmiqyaslı etiraz aksiyaları başlayıb. Daxili İşlər Nazirliyinin məlumatına görə, mitinqlərdə ən azı 1,8 min nəfər saxlanılıb, onlardan 260-ı həbs edilib. Ən böyük nümayişlər İstanbul, Ankara və İzmir şəhərlərində təşkil olunub.

Bəs baş verənlər necə dəyərləndirilməlidir? Bu hadisələr Türkiyə üçün nə qədər ciddi hesab edilə bilər? Ölkəni yaxın gələcəkdə hansı siyasi proseslər gözləyir? Küçə etirazları daha geniş miqyas alıb, Ərdoğanı güzəştə getməyə məcbur edə bilərmi?

      Suallarımıza tanınmış ekspertlər cavab veriblər. 

Kiyev Yaxın Şərq Araşdırmaları Mərkəzinin icraçı direktoru İqor Semivolos bu hadisələri 2013-cü ildə Gezi parkı etirazlarından bəri Türkiyədə baş verən ən ciddi hadisə kimi qiymətləndirib.

“O zaman etirazlar ekoloji problemlərlə başladı, lakin tez bir zamanda hökumət əleyhinə hərəkata çevrildi və Ərdoğan tərəfindən güc tətbiq edərək yatırıldı. İndiki vəziyyət daha güclü siyasi çalarlara malikdir. Bunu etirazların miqyası da sübut edir: 1,8 mindən çox saxlanılan, 260 nəfərin həbs edilməsi, onlarla vilayətdə baş verən aksiyalar – bu, son onillərin ən böyük vətəndaş fəallığı dalğasıdır. Bu prosesə təsir edən mühüm məqamlardan biri də odur ki, İmamoğlu sadəcə mer deyil, o, 2019 və 2024-cü illərdə Ərdoğanın partiyasını İstanbulda məğlub edən şəxsdir. İstanbul isə Türkiyə prezidentinin siyasi karyerasına başladığı şəhərdir. Onun həbsi müxalifətin son ümidinə hücum kimi qəbul edilir.

Bundan əlavə, beynəlxalq reaksiyanı da qeyd etməmək mümkün deyil. Avropa Şurası, Almaniya və hüquq müdafiə təşkilatlarının “demokratiyanın məhdudlaşdırılması” ilə bağlı açıqlamaları Ərdoğana təzyiqləri artırır. Baxmayaraq ki, bunun onun addımlarına təsir edəcəyi dəqiq deyil.

Siyasi böhranın ciddi iqtisadi nəticələri var. İmamoğlunun həbsi fonunda BIST 100 birja indeksi 9% dəyər itirdi, lirə 3% ucuzlaşdı və Mərkəzi Bank stabilliyi qorumaq üçün 10 milyard dollar satmaq məcburiyyətində qaldı. Bu isə siyasi qeyri-sabitliyin onsuz da zəif olan iqtisadiyyatı sarsıdacağını göstərir”, – deyə tədqiqatçı vurğulayıb.

Onun sözlərinə görə, Türkiyə indi dönüş nöqtəsindədir və bir neçə ssenari mümkündür:

“Ən açıq görünən ssenari – sərt repressiyaların güclənməsidir. Ərdoğan etirazlardan müxalifətə, mediaya və vətəndaş cəmiyyətinə qarşı daha sərt tədbirlər üçün bəhanə kimi istifadə edə bilər. Hakimiyyətin tam nəzarətində olan məhkəmə sistemi İmamoğlunu həbs cəzasına və siyasi fəaliyyət qadağasına məhkum edə bilər, bu da kürd liderlərinə qarşı tətbiq olunan təcrübənin təkrarı olacaq. Belə bir halda, Türkiyə “rəqabətli avtoritarizm”dən çıxaraq, Rusiya və Belarus modelinə bənzər tam avtokratik rejimə keçə bilər.

Müxalifətin tələb etdiyi növbədənkənar seçkilər yalnız etirazların güclənməsi və iqtisadi vəziyyətin daha da pisləşməsi halında mümkün ola bilər. Ərdoğan, prinsip etibarilə, öz legitimliyinin vaxtını uzatmaq üçün 2028-ci ildən əvvəl seçkilərin keçirilməsinə razı ola bilər, lakin bunu yalnız qalib gələcəyinə əmin olduqda edəcək. Məsələn, əgər İmamoğlu diplomunun ləğvi və ya məhkəmə hökmü ilə siyasi səhnədən kənarlaşdırılsa. Ərdoğanın müxalifətə güzəştə getməsi isə ən az ehtimal olunan ssenaridir. Bu, onun 22 illik idarəçilik tərzinə tamamilə ziddir”, – deyə mərkəz direktoru bildirir.

O, etirazların miqyasının böyük olduğunu, lakin onların “Türk Baharı”na çevrilməsi və Ərdoğanı güzəştlərə məcbur edilməsinin bir neçə amildən asılı olduğunu vurğulayır:

“Birinci amil – etirazların təşkilatlanma səviyyəsidir. Hazırda onlar CHP tərəfindən dəstəklənsə də, əsasən spontan şəkildə baş verir. İnqilabi hərəkatın yaranması üçün isə aydın koordinasiya lazımdır, bu isə hələlik görünmür. 2013-cü ildəki Gəzi parkı etirazlarının uğursuzluğunun səbəblərindən biri də liderliyin olmaması idi.

İkinci vacib amil – güc strukturlarının sədaqətidir. Polis artıq gözyaşardıcı qaz, su şırnaqları və kütləvi həbslərdən istifadə edir. Digər bir əsas amil isə iqtisadiyyatdır. Bu, hakimiyyətin nəzarət sistemində ən zəif bənddir. Əgər etirazlar İstanbul və digər iqtisadi mərkəzləri iflic edərsə və kapital axını güclənərsə, bu, Ərdoğanı müəyyən manevrlərə məcbur edə bilər. Lakin o, güzəştə getmək əvəzinə, daha çox “xarici düşmənləri” günahlandırmağa üstünlük verəcək.

Mən beynəlxalq təzyiqlərə də skeptik yanaşıram. Qərb ölkələri həbsləri pisləsə də, ABŞ hazırda daxili problemləri ilə məşğuldur (Trampın reaksiyası da soyuq oldu), Aİ isə tənqiddən başqa real təzyiq mexanizmlərinə malik deyil. NATO-nun üzvü kimi, Türkiyə Qərb üçün çox vacibdir və onu təcrid etmək çətindir.

Buna görə də, Ərdoğanın güzəştə getmə ehtimalı olduqca aşağıdır. O, etirazları hakimiyyətinə qarşı çağırış kimi görür və verdiyi bəyanatlar (“xaosa imkan vermərik” kimi ifadələr) onun sona qədər mübarizə aparacağını göstərir. Bu etirazlar uzunmüddətli qeyri-sabitliyə səbəb ola bilər, lakin hakim elita və güc strukturlarında parçalanma baş vermədiyi təqdirdə, Ərdoğan hərəkatı yatıracaq, onu daha geniş repressiyalara bəraət qazandırmaq üçün istifadə edəcək və ya 2028-ci ilə qədər, yaxud daha əvvəl keçiriləcək seçkilərə qədər hakimiyyətini qorumağa çalışacaq”, – deyə Semivolos hesab edir.

Türkiyəli politoloq, “Ankara-Moskva” ekspert-analitik şəbəkəsinin aparıcı mütəxəssisi Engin Özer isə bildirir ki, bu etirazlar birbaşa İmamoğlunun həbsi ilə bağlı deyil.

“Hazırda küçələrdə olanların əksəriyyəti son seçkilərdə Cümhuriyyət Xalq Partiyasını (CHP) dəstəkləməyən insanlardır. Onların çoxu İmamoğlunun tərəfdarı da deyil. Bütün sorğular göstərir ki, hazırda Ankara meri Mansur Yavaş İmamoğludan daha populyardır. Yəni, əgər o, prezidentliyə namizəd olsa, İstanbul merindən daha çox səs toplayacaq.

Əslində, bu etirazlar birbaşa Ərdoğan hakimiyyəti ilə bağlıdır. İnsanlar artıq ondan yorulub, cəmiyyətdə böyük gərginlik var və ədalət tələb edirlər. Hər kəsə aydındır ki, prezident idarəetmə sistemi Türkiyə iqtisadiyyatını məhv edib. Hazırda inflyasiya 50%-dən çoxdur. Xüsusilə pensiyaçılar üçün vəziyyət ağırdır.

Bu, xalqın ümumi narazılığıdır, konkret olaraq İmamoğlunun həbsi ilə bağlı etiraz deyil. Onun həbsi artıq ikinci dərəcəli məsələdir, sadəcə nümayişlər üçün bir qığılcım oldu”, – deyə analitik bildirib.

O, eyni zamanda, CHP lideri Özgür Özəlin güclü siyasi fiqura çevrildiyini qeyd edib və xalqın onun arxasında durduğunu qeyd edib. “Onun populyarlığı artır və məhz onun liderliyi sayəsində bu qədər genişmiqyaslı etirazlar baş verir. Bəli, nümayişlər ciddi xarakter daşıyır, lakin heç kim onların küçə müharibəsinə çevriləcəyini düşünməməlidir. Heç bir radikallıq olmayacaq. Lakin etiraz dalğası davam edəcək, bu, dəqiqdir.

Xalq dəyişiklik tələb edir. Sorğular göstərir ki, əgər sabah seçkilər keçirilsə, 50%-dən çox insan Ərdoğana səs verməyəcək. O, artıq 23 ildir hakimiyyətdədir və insanlar həqiqətən də dəyişiklik istəyirlər. Etirazçılar arasında yalnız CHP tərəfdarları deyil, eyni zamanda ultramillətçilər, sosialistlər və digər qruplar da var.

Hazırda Ərdoğan heç bir güzəştə getmir və bundan sonra da getməyəcəi dəqiqdir. Düşünürəm ki, o, yalnız daha sərt tədbirlər görəcək. Bu, aydın məsələdir. Məncə, 2026-cı ilin sonu və ya 2027-ci ilə qədər seçkiləri gözləməyə dəyməz”, – deyə Engin Özer vurğulayıb.(pressklub)

Rauf Orucov