Eldar Zeynalov: ““Avropa şəraiti” yaratmağa söz verdikləri Umbakı qəsəbəsində yeni bir həbsxananın istifadəyə verilməsi ilə çox şey dəyişə bilərdi”

Yenixeber.org: Ömürlük həbs cəzasına məhkum edilmiş şəxslərin işə götürülməsi vergi ödəyiciləri hesabına onlara dəstək olmaq ehtiyacını ortadan qaldıracaq və cəmiyyətə faydalı olmaq imkanı yaradacaq. Bundan əlavə, məhkumların əmək fəaliyyəti resosializasiyasının şərtlərindən biridir.

Bu yaxınlarda Ukrayna Ədliyyə Nazirliyi “Facebook” səhifəsində qurumun rəhbəri Denis Malyuska bildirib ki, ömürlük həbs cəzası çəkən bir qadını işə götürüb. Rusiyada da bir neçə il əvvəl bir sınaq çərçivəsində ömürlük həbs cəzasına məhkumları işə cəlb etməyə başladılar.

Ölkəmizdə bu mümkündürmü?

Azərbaycan İnsan Hüquqları Mərkəzinin (AİHM) rəhbəri Eldar Zeynalov mövzu ilə bağlı deyib ki, 2000-ci il sentyabrın 1-dən qüvvədə olan "Cəzaların İcrası Məcəlləsi" (CIM) 95-99-cu maddələrdə belə bir imkanı nəzərdə tutur: “Özü də müəyyən müddətə azadlıqdan məhrum edilənlərlə ömürlük həbs olunanlar arasında heç bir fərq qoyulmur. Müvafiq müddəalar “Cəzaçəkmə Müəssisələrinin Daxili Qaydaları” nda (CMDQ, qaydalar 47-56) daha ətraflı şəkildə açıqlanır. Ölkəmizdə ömürlük həbs cəzasına məhkum edilmiş şəxsin bütün ömrünü dəmir barmaqlıqlar arxasında keçirəcəyinə inanılır. Ancaq bu yanaşma doğru deyil: belə bir məhkum əfv edilə bilər (adətən cəzasının 10 ilini çəkdikdən sonra), şərti olaraq azadlığa buraxıla bilər (25 ildən sonra) və ya davranışını nəzərə alaraq məhkəmənin qərarı ilə hökm 40 ilədək məhkumluqla dəyişdirilə bilər. Məhkəmə yeni hallara görə cinayət işinə yenidən baxa və məhkuma müəyyən bir alternativ müddət (20 ilə qədər) verə bilər və ya hətta onu günahsız hesab edərək azad edə bilər. Yəni ömürlük həbs cəzasına məhkum edilmiş bir adamın 10-40 ildən sonra azad olma ehtimalı var və ömürlük həbs cəzasının hətta 18 yaşında olan bir şəxsə verilə biləcəyini nəzərə alsaq, bu şəxsin sıfırdan yeni həyata başlamaq üçün olduqca yaxşı perspektivləri olacaq. Cəmiyyət bundan yalnız faydalanacaq”. 

“Buna görə də eyni tərbiyə üsulları ömürlük həbs cəzasına məhkum edilmiş məhkumlara, eləcə də müəyyən müddətə məhkum edilmiş şəxslərə tətbiq edilməlidir ki, bunlardan biri də ictimai faydalı əməkdir. Bu mövzuda CIM kateqorikdir: "Hər bir məhkum cəza çəkən müəssisənin rəhbərliyi tərəfindən qurulan sahədə və işdə əmək fəaliyyəti ilə məşğul olmaq məcburiyyətindədir" (maddə 95). Növbəti sualı gözləyərək qeyd edim ki, belə əmək kölə əməyi sayılmır. Heç kəsin məcburi əməyə cəlb edilməməsini" bəyan edən Avropa İnsan Hüquqlarının və Əsas Azadlıqların Müdafiəsi Konvensiyasının müvafiq 4 -cü maddəsi, "normal olaraq bir məhbus ... və ya şərti olaraq bu həbsdən azad edildi” (Maddə 4-3 “a”)”, - deyə Zeynalov vurğulayıb

Onun sözlərinə görə, həbsxana əməyinin təşkilində müəyyən bir çərçivə qurulur: “Belə ki, həbsxana administrasiyası "məhkumları cinsi, yaşı, iş qabiliyyəti, sağlamlığı və mümkünsə ixtisası nəzərə alınmaqla faydalı işə cəlb etməlidir. Xüsusilə, yaşlılar (60 yaşdan yuxarı kişilər və 55 yaşdan yuxarı qadınlar), I və II qrup əlillər, 18 yaşınadək əlillər, hamilə qadınlar və koloniyadakı uşaq evlərində uşaqları olan qadınlar işdən imtina edə bilərlər. Əmək Məcəlləsinin iş gününün müddəti, tətil və istirahət günləri və s. ilə bağlı müddəaları məhkumların işinə tətbiq olunur. İş günləri əmək stajı kimi hesablanır. Lakin cəzaçəkmə müəssisələrində (təcridxanalarda, koloniyalarda və həbsxanalarda) tətillər və həmkarlar ittifaqı fəaliyyəti qadağandır. İşdən imtina və ya üzrlü səbəb olmadan işin dayandırılması qaydaların pozulması kimi cəzalandırılır”.

“Məhkumların əmək haqqı qanunla müəyyən edilmiş minimum əmək haqqından aşağı olmamalıdır. Bununla birlikdə vergilər, alimentlər və həbsxanada saxlanılması üçün müəyyən bir məbləğ ondan tutulur. İşləyən məhbusun şəxsi hesabında vəsait olmadıqda rəisin icazəsi ilə gələcək maaşın hesabına əvvəlcədən həbsxana daxilindəki köşkdən alış -veriş edə bilər. Tutulacaq bütün məbləğlərdən asılı olmayaraq maaşlarının, pensiyalarının və digər gəlirlərinin ən azı 50% -i məhkumların şəxsi hesablarına, könüllü işləyən yaşlı məhkumların, əlillərin, hamilə qadınların və uşaqlı qadınların gəlirlərinin ən azı 60% -i şəxsi hesablarına köçürülür”, - deyə hüquq müdafiəçisi əlavə edib.

Qeyd edib ki, düzdür, CİM cəzaçəkmə müəssisələrinin və onların ərazilərinin yaxşılaşdırılması, məhkumların mədəni və məişət şəraitinin yaxşılaşdırılması üçün ödənişsiz yardımçı işlərin həyata keçirilməsinin mümkünlüyünü də nəzərdə tutur: “Həmçinin təbii fəlakət və ya digər fövqəladə hallar nəticəsində zədələnmiş və ya dağıdılmış hallarda təhlükəsizlik strukturlarının tikililərinin bərpası üzrə işlər ödənilmir. Cəmiyyətdən təcrid olunma tələblərini nəzərə alaraq, məhkumlar bir qayda olaraq (lakin mütləq deyil!), təcridxana ərazisində istehsal sahələrində ("sənaye zonaları" adlanır), təssərüfat və məişət işlərinə əməyə cəlb olunurlar. Təcridxana xaricindəki digər istehsal müəssisələrində - mühafizə və təcrid altındada işləyə bilərlər. Fərdi əməklə məşğul olmaq imkanı da təmin edilir. Eyni zamanda, məişət xidmətlərinə məhkumların maksimum 10% -a qədəri cəlb edilə bilər”.

“Ömürlük həbs cəzası alan məhkumların və həbsxana rejiminə məhkumların əməyinin bir xüsusiyyəti kameralarda saxlanılmaları və cəmiyyət üçün “apriori” təhlükəli hesab edilmələridir. Buna görə də məşğulluq yalnız cəzalarını çəkdikləri həbsxana ərazisində, həbsxanadan çıxarmadan təşkil edilir. Həbsxanalardakı istehsal müəssisələri mühafizə zonası daxilində təcrid olunmuş otaqlarda yerləşir və xüsusilə təhlükəli residivistlər və ömürlük məhkumlar üçün xüsusi mühafizə avadanlığı olan xüsusi təchiz olunmuş otaqlar onları digər məhkumlardan ayırır. Onlar həbsxana ərazisində təmir və tikinti işlərinə cəlb oluna bilər, eyni zamanda, belə şəxslərin təsərrüfat xidmətlərinə cəlb edilmiş məhkumlardan ciddi şəkildə təcrid olunması təmin edilməlidir. Sanitariya standartlarının və əməyin mühafizəsi qaydalarının tələblərinə uyğun olaraq kameralarda da işləməyə icazə verilir”, - o, qeyd edib.

Ekspert vurğulayıb ki, ömürlük məhkumlarımız istehsal sahələrinin olmadığı Qobustan həbsxanasında saxlanılır: “Prinsipcə, kameralarda işlə məşğul ola bilərlər. Eyni zamanda, onların sanitariya standartları təmin edilməlidir: kifayət qədər yer, iş yerinin havalandırılması, işıqlandırılması və s. Bəzi məhkumlar intellektual işlə məşğul ola bilər, lakin bunlar azdır. Həbsxanalarda deşici-kəsici əşyaların qadağan olunduğunu nəzərə alaraq onların hansı sənaye əməyi ilə məşğul ola biləcəyini fikirləşmək olduqca çətindir. Zənnimcə, çıxış yolu bütün ömürlük məhbusların “apriori” təhlükəli və qaçmağa meylli olduqlarını qəbul etməkdən imtinadadır. Qərb ölkələrində həbsxana psixoloqları məhbusları profilləşdirərək onları törətdikləri cinayətə görə yox, xarakter və davranış xüsusiyyətlərinə görə qiymətləndirirlər. Və məhkum təhlükə oyatmasa, daha yüngül şərtləri olan həbsxana qanadına köçürülə bilər və bəzi məhdudiyyətlər götürülə bilər”.

“Bir dəfə Amerika Birləşmiş Ştatlarında bir həbsxananı ziyarət etdim, burada qubernator istənilən sualımın ətraflı izahı ilə gözəl bir tur keçirdi. Həbsxana hər şeydən əvvəl idman zalı və pəncərələrindəki barmaqlıqların olmaması ilə (orada güllə keçirməyən şüşə ilə əvəz olunur) deyil, məhkumların incə psixoloji qiymətləndirilməsi ilə məni heyran etdi.

Koridorda döşəməni süpürən bir afroamerikalı ilə tanış olduq. Məlum oldu ki, o, onu boğaza yığan beş həmkarını öldürən və əfv istəyi ilə bağlı qərar gözləyən ölüm hökmü almış insandır. "O, sakitdir və başqalarının pozuntuları barədə də arada bizə məlumat verir" dedi həbsxana işçisi. Bağlı kameranın yanından keçəndə eşitdik ki, kimsə qapını çırpır və qışqırır. "Bu bir əclafdır, hətta onu ümumi gəzintidən də məhrum etdik", - dedi rəis.

“Niyə?” sualına cavab olaraq məlum oldu ki, bu, milyonlarla oğurluq üstündə oturan və bu yaxınlarda hakiminin öldürülməsini sifariş edən bir “Wall Street” birjasından olan fırıldaqçıdır. Öz -özümə düşündüm ki, bizim həbsxanamızda belə bir məhbus tamamilə fərqli bir münasibətlə qarşılaşacaqdı... Nəhayət, xahişimlə mətbəxi mənə göstərdilər. Orada müdir nəhəng qəssab bıçaqları olan uzun boylu aşpazlar komandasını salamladı. Bu mülki şəxsləri necə işə götürdüklərini soruşdum. "Onlar mülki yox, məhkumlardır", - cavabını verdi. "Necə? Sən də, mən də kürəyimizlə onlara çevirib dayanırıq. Onların isə əllərində bıçaqlar və ətrafda bir nəfər də mühafizəçi yoxdur? …”

- Dəhşətə gəldim. Amma zabit sadəcə güldü: “Siz nə deyirsiz? Onlar qısamüddətli cəza alıblar və yaxşı işlədiklərinə görə vaxtından əvvəl azadlığa buraxılmaları üçün mən müraciət edəcəyəm. Bizi öldürdükdən sonra, onları yalnız elektrik stilu gözləyir. Onlar bunu niyə istəsinlər ki?””, - deyə Zeynalov təəssüratlarını bölüşüb.

Hüquq müdafiəçisi hesab edir ki, psixoloqların və mühafizəçilərin bu cür əlaqəli fəaliyyətlərinə bizim həbsxanalarımızda da ehtiyac var: “Daha çox “Avropa şəraiti” yaratmağa söz verdikləri Umbakı qəsəbəsində yeni bir həbsxananın istifadəyə verilməsi ilə çox şey dəyişə bilərdi. Amma bu tikinti ildən-ilə təxirə salınır”.(AYNA)

Elya Belskaya