Diplom şəkər pambığı kimi şirindir: gözəl görünür, amma tez əriyir

Yenixeber.org: Bizə uşaqlıqdan təlqin ediblər: “Yaxşı oxusan, həyatın da xoş keçəcək”.
Valideynlər uşaqlarının gələcəyini parlaq təsəvvür edirdilər: kondisionerli ofis, dollarla maaş, karyera yüksəlişi. Reallıqda isə mənzərə bir qədər fərqli olur: bir əlində diplom, o biri əlində çamadan – salam Almaniya, İtaliya və ya Kanada.

Diplom şəkər pambığına çevrilib: göz oxşayır, amma dadına baxmağa macal tapmamış əriyib gedir.

            Universitetlər – diplom fabriki...

Azərbaycanda, Ermənistanda və Gürcüstanda universitetlər ardıcıl şəkildə hüquqşünaslar, mühasiblər və iqtisadçılar yetişdirir. Yeganə sual budur: real iqtisadiyyat mühəndis, proqramçı və robot texnikası mütəxəssisi tələb etdiyi halda, bu qədər “kağız üzərində” ixtisaslı insan hara gedəcək?

Nəticədə hüquqşünas ofisiant, mühasib taksi sürücüsü işləyir, iqtisadçı isə həmin taksi sürücüsünü inandırır ki, “bazar bir azdan düzələcək”.

Beynəlxalq təcrübə də ürəkaçan deyil. ABŞ və Avropada da humanitar fakültə məzunlarının bir hissəsi kafedə barista və ya taksi sürücüsü kimi çalışır – sadəcə, dolanmaq üçün.

Bizdə isə “Uber driver” yazmaq əvəzinə fəxrlə qeyd edə bilərsən: “Beynəlxalq hüquq üzrə magistr”.

             Niyə işəgötürənlər diplomu deyil, bacarığı qiymətləndirirlər

Müasir əmək bazarı supermarketə bənzəyir: rəflər diplomlarla doludur, amma axtardığın “mal”ı tapmaq olmur. İşəgötürənlər real bacarıqlara malik insanları axtarırlar:

- Almaniyada avtomatlaşdırma mühəndisləri qızıldan da qiymətlidir.

- Yaponiyada paraqrafları əzbərlədiyinə görə deyil, təkmilləşdirmə bacarığına görə pul verirlər.

- Sinqapurda layihənin uğuru təkcə nəticədən deyil, həm də qalmaqalsız razılığa gəlməyi bacaranlardan asılıdır.

Bəs bizdə? İşəgötürən diplom tələb edir, sonra da təəccüblənir ki, məzun yalnız konspektləri əzbərləyib. Universitetlər nəzəriyyəni öyrədir, amma həyat – praktik bacarığı. Elə bu vaxt çamadan əsas “dərs vəsaitinə” çevrilir: onu əlinə alırsan – “Sağ qalmaq bacarıqları” kursu ya İstanbulda, ya da Milanda başlayır.

Müqayisə üçün: Eurostat-ın məlumatına görə, Avropada məzunların orta hesabla 83,5%-i universiteti bitirdikdən sonrakı üç il ərzində iş tapır (2023-cü il məlumatı). Eyni zamanda, Yunanıstandan və İtaliyadan gənclər dalğa-dalğa köçürlər – təkcə 2024-cü ildə İtaliyanı təxminən 156 min nəfər tərk edib – çoxu diplom sahibləridir.

Deyəsən, ölkə nə qədər cənuba yerləşsə, çamadanlar da daha asan bağlanır...

                Çamadan iqtisadiyyatı

Cənubi Qafqaz çoxdan yeni ixrac məhsulu kəşf edib – insan. Neft, şərab və ərik birjada satılır, “insan kapitalı” isə hava limanlarında.

Rəqəmlər özü danışır:

- Azərbaycan: 2023-cü ildə miqrantların göndərdiyi pul köçürmələri – 1,35 milyard dollar (ÜDM-in 3,87%-i).

- Gürcüstan: 3,36 milyard dollar (ÜDM-in 9,9%-i) və “çamadan üstə yaşamaq” adlı mədəniyyət.

- Ermənistan: 5,7 milyard dollar (ÜDM-in 7,64%-i). Burada zarafat edirlər: “Hələ getməyənlər də gedəcək”.

Ancaq Qafqaz bu məsələdə tək deyil. Latın Amerikasında vəziyyət oxşardır: orada bir çox ölkələr pul köçürmələri hesabına yaşayır, ən savadlı gənclər isə ABŞ və ya Avropaya üz tutur. İqtisadçılar hətta termin də düşünüblər – “ailəvi ÜDM”. Bu halda ailə büdcəsi dövlət iqtisadiyyatından daha sürətlə artır.

                 Xaricdə təhsil – bir istiqamətə bilet

Dövlət proqramları cazibədar səslənir: “Tələbələri xaricə göndərəcəyik, sonra geri qayıdıb ölkəni inkişaf etdirəcəklər”. Amma əsl ssenari çox vaxt başqa cür olur: tələbə orada qalır, iş tapır, ailə qurur, vətən isə pasportda yaşayır – o da vətəndaşlıq dəyişənə qədər.

“Beyin axını” artıq bədii ifadə deyil, quru statistik reallıqdır. Bu, təkcə bizdə belə deyil: Cənubi Koreyada süni intellekt üzrə mütəxəssislərin itkisi müşahidə olunur, İndoneziya məzunları getdikcə daha çox Sinqapur və Avstraliyanı seçir, Malayziya isə savadlı vətəndaşların miqrasiya payı baxımından liderlər sırasındadır.

Gülməlidir, amma faktdır: tələbə nə qədər yaxşı təhsil alırsa, onun vətəndə qalma ehtimalı bir o qədər azdır.

          Valideynlər sevinir, dövlət kədərlənir

Ailə fəxr edir: oğul Londonda, qız Milandadır – pul köçürmələri vaxtında gəlir, soyuducu doludur, kreditlər bağlanıb.
Siyasətçilər də gülümsəyirlər: ÜDM artır.
Amma dövlət ən dəyərli sərvətini – gənc və aktiv insanlarını itirir.
Beləliklə, ailələr qısamüddətli qazanır, dövlət həmişəlik itirir.

                 İronik final

Cənubi Qafqazda təhsil və miqrasiya – fərqli müddəti olan investisiyalardır:

- ailələr sürətli gəlir əldə edir;

- dövlətlər uzunmüddətli zərər görür.

Bu, artıq qlobal fenomendir: Latın Amerikasından Asiyaya qədər ən parlaq məzunlar auditoriyada deyil, konsulluqda “imtahan” verirlər – viza üçün.

Bəlkə bir gün “ixrac edilmiş istedadlar” geri dönəcəklər – kapital, təcrübə və əlaqələrlə.

Hələlik isə regionun ən məşhur karyera məsləhətçisi “... adına hava limanı” adlanır. Deyirlər ki, bəlkə bir gün “istedad ixracı” “istedad idxalına” çevrilə bilər – əgər ölkələr öz övladlarını geri dönənə qədər gözləməyi bacarsalar.

Amma hökumət, görünür, artıq qərarını verib: çamadan deyil, beyinlər toplanmalıdır. Beynəlxalq universitetlər və yeni təhsil qanunu bu istiqamətdə ilk addım ola bilər.

Fransa-Azərbaycan, Türkiyə-Azərbaycan və yeni açılan İtaliya-Azərbaycan universitetləri təkcə Avropa ilə əlaqələri gücləndirməyə deyil, həm də yerli təhsilin nüfuzunu bərpa etməyə xidmət edir.

Milli Məclisdə müzakirəyə çıxarılacaq “Ali təhsil haqqında” qanun layihəsi universitetlərə daha çox muxtariyyət verməyi və keyfiyyət standartlarını yeniləməyi nəzərdə tutur.

Bizə isə hələlik sadəcə gözləmək qalır – çamadanın nə vaxtsa “gediş” rəmzindən sadə əşyaya, taleyin yox, səfərin simvoluna çevriləcəyini gözləmək...

Ümid edək…(pressklub)

Fuad Rəsulov