Yuri Barmin

“Al-Jazeera” (Qətər)

Yenixeber.org: Səudiyyə Ərəbistanı krallığı hazırda sosio-siyasi sahədə dramatik dəyişikliklər edir. Padşahlığı müasirləşdirmək və dünyaya açmaq missiyasına gənc və iddialı vəliəhd-şahzadə Məhəmməd bin Salman (MBS) rəhbərlik edir. O, Səudiyyə iqtisadiyyatını yeniləmək və ruhanilərin dövlətə müqavimət gücünü məhdudlaşdırmaq strategiyasını yürüdür.

2017-ci ilin oktyabr ayında MBS Riyadda beynəlxalq investorlara bildirib: "Biz əvvəllər olduğumuza – bütün dinlərə və dünyaya açıq olan mötədil İslam ölkəsi dövrünə qayıdırıq”.

“Guardian” nəşrinə verdiyi açıqlamada Səudiyyə Ərəbistanının "mötədil İslam" yoluna "dönmək" məqsədini izah edən tacdar şahzadə deyib ki, "son 30 ildə baş verənlər Səudiyyə Ərəbistanına yaddır". O, 1979-cu ildə baş verən İran inqilabına münasibətdə səltənətin ultra konservativliyə yuvarlanmasını Tehranın Yaxın Şərqdə inqilabın yaymaq cəhdləri ilə izah edib.

Bu şərhlər iki səbəbə görə diqqətəlayiqdir: birincisi, onlar İslamın təfsirində Səudiyyə dövlətinin təqib etdiyi mötədilliyin, əslində, yoxluğunu; ikincisi, hazırda mövcud olan dini sistemin sosial-iqtisadi inkişafa mane olduğunu və gənc nəslin tələblərinə uyğun gəlmədiyini etiraf edirlər.

Ancaq onlar həm də bir qədər yanlış yönəldirlər, çünki Səudiyyə Ərəbistanı içərisində olan vəziyyətin məsuliyyətini xarici faktorlara, yəni 1979-cu ilin İslam İnqilabına istiqamətlərə çalışırlar.

Amma Səudiyyə Ərəbistanı ultrakonservatizmə doğru yönəldən, həqiqətən, inqilabi İran idimi?

1979-cu ilin Səudiyyə Ərəbistanı

1979-cu il bütün hesabatlara görə Səudiyyə dair əhəmiyyətli bir tarixindir. Həmin il Məkkədə Məscidül-Haramın ələ keçirilməsi ilə məşhur olan bir qrup üsyançının məqsədi Qərbi təqlid etdiyinə görə Səud Evini devirmək idi.

Noyabrın 20-də, səudi bədəvi və Milli Qvardiyanın sabiq hərbi qulluqçusu Cuhayman əl-Utəybinin başçılıq etdiyi 500-ə yaxın silahlı adam Məscidül-Haramı ələ keçirdi və o, qaynı Məhəmməd əl-Qahtani xilaskar Mehdi elan etdi. Onun müsəlman dünyasını Qərb təsirindən təmizləyəcəyi bildirildi.

İki həftəlik mühasirə zamanı yüzlərlə zəvvar, döyüşçü və Səudiyyə təhlükəsizlik qüvvələrinin üzvü öldürüldü. Bundan əvvəl İranda inqilab baş vermişdi, Məscidül-Haramın ələ keçirilməsinin Tehrandan yönəldilən əməliyyat olduğuna dair bir çox fərziyyələr yaranmışdı. Özünü Mehdi elan edən Məhəmməd əl-Qahtani və məscidin ələ keçirilməsi lideri əl-Utəybi şiələri bidətçi hesab etdiyindən və dini ambisiyaları onlara aid olmadığı üçün İranda yaşanan hadisələrdən ilham ala bilmədilər.

Məscidül-Haramın ələ keçirildiyi dövrdə Səudiyyə monarxiyası qeyri-sabitliyə sürüklənmişdi. Dörd il əvvəl, krallığın müasirləşdirilməsinə, ilk televiziya yayımına başlamağa, sosio-iqtisadi islahatlar aparmağa və ictimai təhsili (qızların məktəbləri açmağı) təşviq edən kral Feysəl (1964-1975-ci illər) qardaşı oğullarından biri tərəfindən öldürülmüşdü. Səudiyyə dini quruluşunun əksəriyyəti modernləşmə təşəbbüslərini alqışlamamışdı.

Həcc məkanının ələ keçirilməsi Səudiyyə Ərəbistanı krallığını sarsıtdı. İranda İslam Respublikası yaradan Ayətullah Xomeyni bu qəsddə ABŞ və İsraili günahlandırdıqda, müsəlman dünyasında insanlar ölümcül etiraz aksiyalarını başladı və Səud Evi qorxuya düşdü. Məkkə və Mədinənin – iki müqəddəs şəhərin qoruyucusu kimi, onun müsəlman dünyasında nüfuzunun təhdid edildiyinə dair əlamətlər yarandı.

Səud Evinin böhrana təpkisi kral Feysalın modernləşdirmə təşəbbüslərini geriyə döndərmək və dini hakimiyyət orqanlarını gücləndirmək oldu. Hökumət ciddi dini qaydalar tətbiq etməyə başladı, beş namaz üçün bağlanmayan müəssisələrə basqın edildi, qadınlar ictimai həyatdan çıx-daş olundu. Ümumi olaraq dini polis kimi tanınan Fədakarlığın Təşviqi Komitəsi hökumət pulunun inyeksiyasından aydın şəkildə faydalandı və Səudiyyənin gündəlik həyatının izlənilməsində daha önəmli rol oynadı.

1970-ci illərin hadisələri, həqiqətən, Səudiyyə Ərəbistanını təsirləndirsə də, ölkə o zaman ultra mühafizəkar olmadı. Bu, daha uzaq keçmişlə bağlıdır: 18-ci əsrdə İslama sərt şərhlər verən alimin Səud ailəsi ilə müqavilə bağladığı zamanla.

Vəhhab-Səud paktı

Ölkənin rəhbərliyinin bu qədər sərt tənqid olunmasına səbəb olan və MBS-nin xilas olmaq istədiyi rəsmi Səudiyyə dini doktrinası – vəhhabilik Məhəmməd ibn Əbdül Vəhhabın (1703-1792) təliminə əsaslanır.

Əbdül Vəhhab əslən Ərəbistan yarımadasının Nəcd bölgəsindən idi, səyyah və Müqəddəs Kitabın təfsirçisi, Məkkədə və Mədinədə əksəriyyətinin rədd etdiyi İslam alimi idi. Əbdül Vəhhab Qurani-Kərimdə və hədisdə yenilikləri (bidə) rədd etdi və Quran-ı Kərimə əsaslanmayan tətbiqləri (məsələn, sufi icmanı və bəzi şəxslərin müqəddəsliyini) aradan qaldırmağı müdafiə etdi. O, hətta başqa müsəlman icmaları da kafirlikdə günahlandırdı. Əbdül-Vahabın təlimində yeni bir şey yox idi və o, sadəcə hənbəli doktrinanın ən ultramühafizəkar formasını dirçəltmişdi. Bununla yanaşı, o, Səud ailəsinə yaxınlaşdı.

Əbdül Vahabın Məkkədə və Yaxın Şərqdəki digər yerlərdə uğursuz təbliğat dövründə Məhəmməd ibn Səud bu gün Riyadın kənarındakı Əl-Diriyə ərazisini idarə edirdi. 1744-cü ildə Mədinədən qaçan Əbdül Vəhhab əl-Diriyə gəldi və İbn Səuddan qorunma istədi.

İki güc və məsuliyyəti bölüşən bir ittifaq meydana gətirdi: İbn Səud hərbi və siyasi məsələlərdə hökmranlıq etdi, Əbdül Vahabı dindarların “boğazına çökdü”. Dini legitimliklə silahlanmış İbn Səud ilk Səudiyyə dövlətini quraraq, hakimiyyətini Əl-Diriyədən kənarda genişləndirdi.

Əbdül Vəhhabın ölümü güc bölgüsü razılaşmasına təsir göstərmədi. Əbdül Vəhhabın (Ali Şeyx ailəsi) nəvələri Səudiyyə hakimiyyəti altında dini məsələlərə cavabdeh idi. Bu günə qədər də onlar padşahın qərarlarını təsdiqləməklə Səud xanədanının siyasi gücünü legitimləşdirirlər.

Ali Şeyx ailəsi dövlət strukturlarında imtiyazlı mövqedədir və Fədakarlığın Təşviqi Komitəsində, Təhsil Nazirliyi və İslam İşləri Nazirliyində mühüm rol oynayır.

“Mötədil” Səudiyyə Ərəbistanı?

250-dən çox ildən çoxdur ki, Vəhhab-Səud paktı Ərəbistanın yarımadasında Səudiyyə hakimiyyətinin dini qanuniliyi təmin edir.

Beləliklə, onun aqibət vaxtı nəhayət, gəldimi? O artıq Səud xanədanına lazım deyil?

Son bir neçə ildə Səudiyyə rəhbərliyi tədricən və ehtiyatla Ali Şeyx ailəsinin gücünün dərəcəsini məhdudlaşdırıb. 2010-cu ilin avqustunda, məsələn, mərhum kral Abdullahın qərarı ilə yalnız dövlət hakimiyyəti alimlərinə fətvalar verməyə icazə verildi.

Kral Salman və oğlu MBS-nin rəhbərliyi ilə daha sərt tədbirlər görülüb. 2016-cı ilin aprelində Fədakarlığın Təşviqi Komitəsi polis funksiyaları məhdudlaşdırılıb və onun həbs səlahiyyəti ləğv edilib.

2016-cı ilin dekabrında kral ölkədə ən yüksək dini qurum olan Böyük Alimlər Şurasına daha mötədil ruhaniləri təyin edib. 2017-ci ildə musiqi konsertlərinə icazə verilib, hər iki cins üçün birgə ictimai tədbirlər keçirilib və 35 ildən sonra kinoteatrların yenidən açılması planlaşdırılıb.

Ancaq Səudiyyənin strukturlarında ən monumental dəyişikliklər hələ də baş vermir. Ölkənin hüquqi sistemi Səudiyyə Ərəbistanında əsas qanunvericilik mənbəyi olan İslam hüququ çərçivəsində fəaliyyət göstərir. İslam hüququnun ənənəvi şərhlərində Əbdül Vəhhabın dünyagörüşü vacib elementidir. Buna görə sadələşdirilmiş qaydada Vəhhab-Səud paktını pozmaq – bu ənənəvi şərhi pozmaq və hakimləri qanunla kodlaşdırmaq deməkdir.

Bu nöqtədə daha vacib məsələ islahatları həyata keçirmək və dünyanı əcnəbilərə açmaq üçün ölkə vəhhabi kökləri ilə tamamilə vidalaşmalıdır.

Dini rəhbərliklərin azaldılması Körfəz monarxiyaları arasında ümumi bir tendensiyadır və Səudiyyə Ərəbistanı yavaş-yavaş bənzər bir modeli əhatə edir.

Tacdar şahzadənin korrupsiyaya qarşı müharibə və Fədakarlığın Təşviqi Komitəsinin zəifləməsi Səudiyyə dini quruluşu üçün əlverişsiz olsa da, o, dəyişiklikləri açıq şəkildə dəstəkləyir. Əsrlər boyu monolit görünən dini quruluş indi taleyi monarxın əlində olan kağız pələngə çevrilə bilər.

Dindar elita MBS-nin modernləşmə tədbiri lehinə olsa da, onilliklər davam edən siyasəti pozaraq, bəziləri onu korrupsiya və Qərb təsirini yaymaqda ittihamlaya bilər. MBS-in tətbiq etdiyi siyasət bir çox ruhanilərin “yeraltı müxalifət”ə keçməyə məcbur edəcək. Narazılıq illərlə davam edə, nə vaxtsa bu və ya digər şəkildə üzə çıxa bilər.

MBS-nin siyasəti gənc səudilə kömək edir, amma onların əlində hakimiyyət açarı yoxdur. Onilliklərdən bəri mühafizəkar qayda ilə yaşayan köhnə nəsil və hazırda vassal mövqeyində olan səudiyyə kral ailəsini legitimləşdirən böyük dini elita itaətsiz şahzadələrin hakimiyyətə girməyə imkan verməyib.

Onların bir çoxu məhdudlaşdıqlarını hiss edə və 1979-cu ildə təkrarlaya bilər.Tərcümə: Strateq