İlham Məmmədzadə: “İnanıram ki, hansısa bir güc dünyanı fəlakətdən xilas edəcək”

“Quranı kim yazıb, bilmirəm, amma o dərin bir okeandır”

Xeberinfo.com:   Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Fəlsəfə İnstitutunun direktoru, professor İlham Məmmədzadə Modern.az saytına müsahibə verib. Onunla söhbəti təqdim edirik:

-Moskva Dövlət Universitetində təhsil almısınız. Elmi işinizin adı “Əxlaq və siyasətin nisbətinin müasir burjua konsepsiyalarında tənqidi”dir. Sizə elə gəlmir ki, müdafiə etdiyiniz iş artıq müasirliklə heç cür səsləşmir?

-Mənim birinci namizədlik işim fəlsəfə üzrədir. 1980-ci ildə Moskva Fəlsəfə İnstitutunda olub. O zaman mənim 26 yaşım var idi. Doktorluq işini də SSRİ dövründə müdafiə etmişəm.

O işlər sovet vaxtı yazılıb. Onların adlarını dəyişdirmək olmaz. Sonradan isə mən fərqli məsələlərlə məşğul olmuşam. Ən azından multikulturalizmin fəlsəfəsi ilə bağlı, “Maarifçilik fəlsəfəsi və Zərdabi”, “Müasir fəlsəfənin yeni baxışları”  adlı əsərlərim var.

Sovet vaxtı ilə müqayisədə yanaşmalarımda dəyişikliklər var. Bununla belə bütövlükdə demək olmaz ki, SSRİ vaxtı etdiklərimizin hamısı yanlış idi. Təbii ki, sovet zamanı fəlsəfədə ideologiya böyük yer tuturdu. Ancaq o zaman da zəif fəlsəfi işlərlə yanaşı, keyfiyyətliləri də var idi. İdeoloji örtüyü çıxmaq şərti ilə o yaxşıların içərisindən fəlsəfi ideyaları seçmək, tapmaq lazımdır.

-Sizdə bu gün də sovet ideoloji cizgiləri qalıbmı? Bu sualı ona görə verdim ki, özünüz də kommunizm ideologiyasının üstündən tam xətt çəkməyin yanlış olduğuna işarə etdiniz. 

-Siz konkret olaraq məni deyirsiniz?

-Bəli, sizin şəxsinizi nəzərdə tutdum. 

-Açığını deyim ki, yox. Çünki 1980-ci illərin axırından etibarən etika elmi ilə məşğul idim. Etikada marksçılığa çox böyük yer verilmirdi. Leninin də belə bir fikri var ki, etikada bir qram da marksizm yoxdur. Bu da onu göstərir ki, etika digərlərindən fərqli olaraq marksizmdən uzaq idi. Etika elmi vicdan, mənəviyyat, tolerantlığı araşdırır. Marksizm-leninizm isə heç də tolerant deyildi.

Bir şeyi də qeyd etmək istəyirəm. Biz bir əsərin burjua fəlsəfəsinin tənqidi ilə də məşğul olmuşuq. Ondan da imtina etmək fikrim yoxdur. Ona görə ki, burjua, Qərb fəlsəfəsi böyük bir möcüzədir, mədəniyyətin bir qoludur. Ancaq orada olan yanaşmaları seçmək, onları tənqid etmək lazımdır. Fəlsəfə özündən əvvəlkiləri tənqidlə özünün dərk etməsini yaradır. Hesab edirəm ki, burjua fəlsəfəsinin də tənqidi olmalıdır. Burjua fəlsəfəsinin özü-özünü tənqid edən qolları da var. Məsələn, postmodern fəlsəfə bütövlükdə Qərb mədəni əsaslarını, klassik əsaslarını darmadağın edir.

Elə Qərb filosofları var ki, onlara heyran qalıram. Ancaq tənqid də etməliyəm. Öz yanaşmamı tənqidlə təkmilləşdirirəm.

-Dediniz ki, özündən əvvəlki düşüncə sistemlərini tənqid etməklə özünüdərk formalaşır. Azərbaycan necə, fəlsəfi baxımdan özünüdərk mərhələsinə çatıb?

-Sovet vaxtı Elmlər Akademiyasında çox yaxşı fəlsəfi məktəblər olub. Onun təmsilçilərindən rəhmətlik Ziyəddin Göyüşov, bu gün də işləyən Zümrüd Quluzadənin adlarını çəkmək olar. Çox böyük hörmətim olan akademik Ramiz Mehdiyevin fəlsəfi əsərləri də var. Bu böyük əsaslar SSRİ zamanında qoyulub. Bundan qaçmaq yox, oxumaq, izləmək, inkişaf etdirmək lazımdır. Bütün bunlar göstərir ki, Azərbaycan fəlsəfəsi sovet zamanında öz inkişaf yolunu keçib.

Digər tərəfdən biz tənqidlə fəlsəfi tənqid arasındakı fərqi anlamalıyıq. Fəlsəfi tənqid bir tərəfdən analiz edir, sonra isə sintez edir. Sintez o mərhələdir ki, filosofun yanaşmasını təkmilləşdirir. Bizdə isə hazırda sintez problemi var. Əslində bütün dünyanın fəlsəfəsində bu problem var. Məsələn, filosoflardan biri Kantın fikirlərini işləyir. Lakin sonradan onu sintez edən müasir kantçılıq yaranır. Kantçılıqda Kantı tənqid edən az deyil. Amma kantçılıq bütövlükdə Kantın adı ilə bağlıdır.

Hesab edirəm ki, biz fəlsəfi tənqidi adi tənqiddən ayırmalıyıq, onların arasında fərqi görməliyik. Aydındır ki, Kantı tənqid etmək olar. Amma o elə böyük filosofdur ki, heç kim müasir şəraitdə ondan yan keçə bilməz.

-Fəlsəfədəki rəngarənglik, cümlələrdəki bədii-estetik şirinlik insanı cəlb edir. İnsan fəlsəfədən nəsə mütaliə edəndə, sanki başqa bir aləmə qədəm qoyur. Sualım isə belə olacaq. Fəlsəfə ilə dünyanı tam dərk etmək mümkündürmü? Onu da nəzərə alın ki, müasir dövrdə fəlsəfə ilə elm arasında fikir ayrılıqları da yaranır: kimisi fəlsəfəni elmə qarşı qoyur, kimisi isə tərkib hissəsi sayır. 

-Fəlsəfə yaranandan bəri filosoflar arasında ciddi fikir ayrılıqları olub. Elmi fəlsəfə, gözəllik, əxlaqi fəlsəfə var. Elmi fəlsəfə elmidir. Gözəllik, təbiətin fəlsəfəsi isə elmdən yan keçir. Belə ikitirəlik bu günə qədər də saxlanılıb. Bir qisim  hesab edir ki, fəlsəfənin vaxtı qurtarıb, o, elm deyil, gözəl mənzərə və yazılardır. Digərləri isə düşünür ki, fəlsəfə hələ də elm kimi qalır və inkişaf edir. Lakin müasir şəraitdə elm kimi olmaq fəlsəfə üçün çətindir.

-Niyə?

-Dekart həm riyaziyyatçı, həm fizik, həm də filosof idi. Bu o deməkdir ki, Dekart elmi bilirdi. Müasir şərtlərdə isə elmi bilən filosofa nadir hallarda rast gəlinir. Ona görə ki, elm elə böyük sahədir ki, onu tam anlamaq çətindir. Bununla belə, filosoflardan elmlə məşğul olanlar da var. Fəlsəfənin kimya, fizika, kimya, siyasət, mədəniyyətlə harmoniyası elmə töhfə verir.

-Normal fizika qanunları ilə kvant fizikası arasında fərqlər çoxdur. Kvant fizikası fəlsəfi çalarlarla zəngindir. Kvant mexanikasını sırf elm kimi qəbul etmək olarmı?

-Çox dərin sualdır. Həm fizika, həm də fəlsəfədə elə sahələr var ki, onlar qeyri-müəyyənliklə üzləşirlər. Bunu metafizika adlandırırlar. Bu, bir növ başlanğıcdır. Bu başlanğıc məsələlərdə elm də, fəlsəfə də dəqiq ola bilmir. Kvant fizikası da müəyyən mənada fizikanın başlanğıc problemləri ilə üzləşir. Bu baxımdan o, həm fizika, həm də metafizikadır. Fizikanın metafizik dünya ilə toqquşması var. Bu, fəlsəfədə də belədir.

Məsələn, “İnsan beyni, ağlı necə yaranıb?” kimi suallara hələ də dəqiq cavab verilmir. Genetika, biologiya, biofizika nə qədər inkişaf etsə də, ilki tapa bilmir. “Necə əmələ gəlib?” suala tam cavab tapılmayıb.

-Yəni əsas problem ilkin təkanın nə olmasını müəyyən etməklə bağlıdır. Elm də, fəlsəfə də bəzi məsələlərdə aciz kimi görünür. Bununla belə, elm əsasında müəyyən nəzəri yanaşmalar mövcuddur. Sizin də fikriniz maraqlıdır. Bizə həyat verən ilkin təkan nədir? Böyük bir yaradıcı qüvvəmi?

-Bu suala necə cavab versəm, dəqiq olmayacaq. Təcrübəm onu göstərir ki, dəqiq cavabı olmayan suallara cavab vermək lazım deyil. Elə fizik ya da filosof var ki, bu suala cavab verir. Amma təcrübəmiz onu göstərir ki, bu suallara cavab tapmaq çox çətindir.

-Fəlsəfə geniş, ecazkardır. Bəlkə də buna görədir ki. bəzən elmə müdaxilə edir. Məsələn, bu gün elmi təcrübələr aparılır, nəticələr isə dinin əsasları ilə səsləşmir. Buna kontur arqument kimi fəlsəfəni qoyurlar. Yaradıcı bir qüvvə varsa, fəlsəfə ilə onun tam dərk edilməsinə gedib çıxmaq mümkündürmü?

-Dini suallar inamla, vicdanla bağlıdır. Fəlsəfə isə elmi olmaq istəyirsə, təcrübə ilə məşğul olmalıdır. Təcrübə ilə yanaşsaq, dini həyatı təhlil etmək olar. Amma dinin necə əmələ gəlməsi, Allahın var olub-olmaması barədə suallara cavab vermək çox çətindir. Olsa da, elmi cavab olmayacaq. İnamdan danışanda isə, ora fəlsəfəni qatmaq lazım deyil. Adam inanır ya da inanmır – öz işidir. Fəlsəfədə aqnostisizm anlayışı var. Yəni, nəyi bilmiriksə, ona cavab verə bilmərik. Amma nəyi bilmiriksə, ona inana bilərik.

-İlham Məmmədzadə hansı kateqoriyaya aiddir? Aqnostik, ateist, panteist, ya deist? 

-Səmimi cavab verəcəyəm. Şəxsən mən çalışıram ki, elmdə nəyi dəqiq yoxlaya bilirəmsə, o suallara cavab verim. Bir insan kimi inanıram, vicdanım da var. Çalışıram ki, vicdanla yaşayım.

-İnanırsınız, amma vicdanınıza. Bəs dinlərin bizə təqdim etdiyi ali şüurun mövcudluğuna, bir az sadə desək, Allahın varlığına inanırsınızmı?

-Bu suala cavab vermək mənim üçün çox çətindir. Elə çətin vəziyyətə düşən insan olur ki, yaradıcı bir qüvvənin varlığına inanır. Tanrıdan kömək diləyir. Mən də bu işlərdə fərqli biri deyiləm. İnanıram və gözləyirəm ki, hansısa bir güc dünyanı fəlakətdən xilas edəcək. Bununla belə, inanım üçün elmi əsaslar yoxdur. Bəlkə də, onlar elə gizli qalıb ki, onu dərk etməyə biliyim çatmır.

-Metafizikadan söz açdınız. Ruhlar, cin kimi metafizik varlıqlara fəlsəfənin yanaşması necədir?

-Metafizika Aristoteldən gələn bir məfhumdur. Bu məfhum Aristotelin “Etika” əsəri ilə çox sıx bağlıdır. Etikada metafizikanın yeri böyükdür. Ona görə ki, əxlaqın, mənəviyyatın necə yarandığı bəlli deyil.

Bu baxımdan metafizik suallar etikanın əsasında durur. Mənim özümə gəlincə... Axır vaxtlar bir əsər üzərində işləyirəm. Açığı, çox çətindir. Təxmini desəm, beyin, həyat, kimya prosesləri ilə bağlıdır. Bu suallarla maraqlanıram. Məsələn, insan beyninə müasir əxlaqi proseslər necə təsir göstərir? Ya da onların kimya proseslərindən nə qədər asılılığı var? İndi axtarışdayam. Çalışıram ki, beyindəki proseslərlə bağlı keyfiyyətli əsər yazım.

-Bayaq səsləndirdiyim sualı bir başqa formada qoymaq istəyirəm. Deyək ki, təkamül təlimini sübut etmək üçün ortaya qoyulan elmi eksperimentlərə qarşı fəlsəfəni ortaya qoyurlar. Fəlsəfə niyə görə elmi təcrübələrə qarşı sipər kimi istifadə olunur. Bu, fəlsəfənin inandırma qabiliyyətinin daha güclü olmasından irəli gəlir?

-Yaxşı sualdır. Hesab edirəm ki, güclü filosof və ya alim görüşəndə onlar ümumi dil tapırlar. O da aydındır ki, alimlər, filosoflar arasında fərqli fikirdə olanlar da çoxdur.

Düşünürəm ki, Karl Marks həm böyük iqtisadçı, həm siyasətşünas, həm də filosof olub. Halbuki, onun siyasətşünaslığı, iqtisadi və fəlsəfi modelləri bir-biri ilə toqquşublar, ziddiyyət təşkil ediblər. Bu, o deməkdir ki, bir alim ya da filosof böyük suallara cavab axtararkən dərin ziddiyyətin içərisinə düşür.

Marksın kommunizm ideyasının onun iqtisadçı olması ilə bir əlaqəsi yoxdur. Amma kommunistlərin siyasətini Marks müəyyən edib. Bu, paradoksdur. Lenin deyirdi ki, etikada marksizm yoxdur. Amma Marksın əsərlərində etik, əxlaqi suallara cavablar verilir.

-Etika sahəsi ilə məşğulsunuz. Azərbaycanda ən çox hansı peşə sahibləri etika qaydalarını pozurlar? 

-Etika standartları dəyişkəndir. Bu gün yeni stereotiplər yaranır. Faktiki olaraq bu gün qloballaşma şəraitində etika qaydaları sürətlə dəyişir. Bu gün etik standartların konkret nə olmasına cavab vermək o qədər də asan deyil.

Aydındır ki, dünyanın bir çox regionunda böyük tektonik proseslər gedir. Geosiyasi, tarix dəyişmələr baş verir. Bu fonda etik qanunlara riayət elə də asan məsələ deyil. Ya da bazar iqtisadiyyatı. Bazar iqtisadiyyatına keçiddə iqtisadi qanunlar yaranır. Amma insan beynində, əxlaqında dəyişikliklərin olması çox böyük dövr tələb edir. Çünki sovet vaxtında bərabərlik üstün tutulurdu.

Hamıya təzyiq etməklə bu ideyanı qəbul etdirmək istəyirdilər. Bu gün isə biz aydın görürük ki, bərabərlik və qeyri-bərabərlik bir-biri ilə çox çətin konfiqurasiya yaradır. Bərabərlik və ya qeyri-bərabərlik elə də asan bir şey deyil ki, onlar güclə reallaşsınlar.

Biz addım-addım çalışmalıyıq ki, insan xeyir və şər arasında birincini seçsin.

-Məncə xeyir və şər haqqında fikirlər hamısı nisbidir. Sizcə, həqiqətən də xeyir və şər qüvvə varmı? Varsa, onlar hardadırlar? Xeyir və şər qüvvə təbiətin özüdürmü? Çoxlu suallar ortaya çıxır. 

-Sovet vaxtında hesab olunurdu ki, bərabərlik xeyir, qeyri-bərabərlik isə şərdir. Biz isə indi görürük ki, bərabərlik özü də şər ola bilər. Qeyri-bərabərlik də həmçinin. Bu o deməkdir ki, müasir şəraitdə baxışlar dəyişib, mürəkkəbləşib. Bir tərəfdən xeyir və şər metafizikdir. Çünki onları tutmaq çətindir. Digər tərəfdən isə onların yeri var. Məsələn, sevgi, nifrət. Biz yaxşı bilirik ki, şər də var, xeyir də var. Onlar bizim addımlarımızda, ideyalarımızdadır.

-Dünyadakı kataklizmlər kontekstində demək olarmı ki, şər xeyir üzərində qələbə çalıb?

-Aqşin, yaxşı suallar verirsən. Sovet zamanında Hegeldən gələn belə bir tendensiya var idi ki, dünya həmişə tərəqqiyə doğru gedir. Amma zaman göstərdi ki, bu proqress elə də aydın bir yol deyil. Geriləmə də, qayıtmaq da, yenidən əvvəlki dalğalara minmək də var. Bu o deməkdir ki, tərəqqi tutulması çox çətin olan bir şeydir. Bir tərəfdən 20-ci əsr tərəqqi əsri idi. Başqa yandan isə yox. Çünki 2 dünya müharibəsi olub, nə qədər adam qırılıb. 21-ci əsrə qiymət vermək isə lap çətinləşib. İnsan öz həyatına qiymət verə bilər, amma dünyəvi proseslərə qiymət vermək çətindir. Sizin sualların dərin qatlarına metafizik məqamlar çoxdur. Ona görə də, bu sualınıza birmənalı cavab verə bilmərəm. Bütövlükdə hamımız çalışmalıyıq ki, şərə xidmət etməyək.

-Yaxşı izah etdiniz. Görürəm ki, tolerant adamsınız. Yəqin ki, bu sualımdan inciməzsiniz. Nə zamansa bilərəkdən ya da bilməyərəkdən şərə xidmət etmişiniz?

-Heç zaman şəri seçməmişəm. Həmişə çalışmışam ki, xeyiri seçim. Ancaq hamıda səhvlər olur. Səhvsiz insan olmur. Ən yaxşısı odur ki, səhvlərini dərk edəndən sonra bir daha onu təkrar etməyəsən. İndi desəm ki, həmişə xeyirə xidmət etmişəm, yalan olar. Düzdür, həmişə xeyiri seçmişəm, amma nəticədə şərə xidmət etmişəm. Buna görə min dəfə özümü qınamışam. Söz vermişəm ki, bir daha səhvlərimi təkrarlamayım. Həyat riyaziyyatdan da, fizikadan da çətindir.

-Yəqin ki, din fəlsəfəsini də bilirsiniz. Mən belə düşünürəm ki, din fəlsəfəsi çox məhduddur. 

-Bəli, məhduddur. Orta əsrlərdə din fəlsəfəsi və fəlsəfə bütövlükdə birlikdə inkişaf edirdi. Bu sahələr bir-birindən ayrılmırdı. Misal üçün Qərbdə Akvinalı Fomanın filosof ya da dinşünas olmasını dəqiq demək mümkün deyil.

Şərqdə İbn Rüşd və Qəzali həm dini məsələ, həm də fəlsəfə ilə məşğul idilər. Bu gün din fəlsəfəsi ilə məşğul olanlar var. Ancaq mən elmi fəlsəfə ilə məşğul oluram. Buna görə də, əsərlərimdə elmi fəlsəfə üstünlük təşkil edir.

-Din fəlsəfəsini oxuyarkən insanı Allaha itaət etməyə çağıran mesajlar sizə təsir edirmi? Özümdən bir misal çəkəcəyəm. Doktor Əli Şəriətinin “Həcc” əsərini oxuyarkən daxili aləmimdə suallar yaranmışdı ki...

-Açığını desəm, məndə belə suallar yaranmır. Hesab edirəm ki, belə suallar elmi fəlsəfədən uzaqdır. Ancaq insanın da fəlsəfəsi olur. Əsas odur ki, adam bir başqasına bilə-bilə pislik etməsin. Mənim üçün bu, prinsipdir.

-Yəni, Allaha ibadət, dua arxa plandadır?

-Bəli, arxa plandadır.

-Nitsşe sizin nəzərinizdə filosofdur?

-O, böyük bir filosofdur. Amma yazı forması bəlkə də sırf fəlsəfi deyil. Hələ sovet fəlsəfəsi də Nitsşedən bəhrələnib.

-Nitsşe xristianlığı kəskin tənqid edib. Onun “Allah öldü, kilsələlər də onun baş daşıdır” ifadəsi nə qədər kəskin olsa da, özünə qədərki düşüncə sisteminə böyük zərbə idi. 

-Nitsşeni dəqiq başa düşmək, dərk etmək çox çətin məsələdir. Onun əsərlərini çox vaxt pis tərcümə ediblər. Alman dilində yazanlar da Nitsşeni asanlıqla dərk etmirlər. Çünki dili çox mürəkkəb olub. Onun “Zərdüşt belə deyirdi” əsəri çox çətindir. Buna görə Nitsşeni dərk etmək asan məsələ deyil.

Fikrimcə, Nitsşe “Allah ölüb” deyərkən, dünyada və həyatda Tanrının yerinin olmamasına işarə edirdi. O demək istəyirdi ki, insanlar Allahı unudub.

Bizim həyatda da belə hadisələr olur. Elə məqamlar olur ki, insanlar dini, imanı, vicdanı unudurlar. Bir-birlərinə nə qədər pislik var edirlər. Bu zaman insanların bir qisminin “Allah ölüb” deməyə haqqı çatır. Çünki xeyir yoxdur, hər şey şərdir. Bir tərəfdən isə görürük ki, belə düşünmək də lazımdır. Çünki çox adam Allaha inanır.

-Quranı oxumusunuz?

-Əlbəttə. İndi də oxuyuram.

-Sizə görə, Quran ayələrində həqiqətən də sirli, gizli mesajlar var? 

-Belə şeylər deyirlər. Mən belə başa düşürəm ki, böyük kitablarda həmişə gizli məlumatlar olur. Onu mərhələ-mərhələ başa düşürük. Bir neçə dəfə oxuyandan sonra başa düşürük ki, ayələr kodludur, yoxsa kitabın özünün dərinliyidir. Hesab edirəm ki, dərin kitabları yaxşı dərk etmək üçün bir neçə dəfə oxumaq lazımdır.

-Tolerantlıqdan danışdıq. Məncə dini kitablardakı bütün hökmləri heç də tolerantlıqla uzlaşdırmaq olmaz. 

-Aydındır. Səmavi kitablarda həm tolerantlığın, həm də qeyri-tolerantlığın idealı var. Burada təəccüblü bir şey yoxdur. Çünki biz həyatda da həm tolerantlıq, həm də dözümsüzlüklə üzləşirik. Ona görə də, səmavi kitablarda bu əks olunub. Görün nə qədər müharibələrə haqqında söz açılır. Eyni zamanda sülhə, əmin-amanlığa da çağırışlar var.

-Söhbət zamanı dediniz ki, əldə nəticə olandan sonra bəzi şeylər haqqında fikir söyləmək olar. Bu gün isə dinlə bağlı əlimizdə konkret dəlil – səmavi kitablar var. İndi nə deyəcəksiniz? Quran həqiqətən də səmadan gələn ilahi kitabdır?

-Bu haqda mütəxəssislər danışa bilər. Quranın böyük tarixi var, ondan nə qədər əsərlər, kitablar yazılıb.  Quran dərin kitabdır. İncil də, Tövrat da həmçinin. Bu kitablar böyük bir tarixin nəticəsidir. Quranı kim yazıb, bilmirəm, amma o dərin bir okeandır.

-Keçək institutunuzla bağlı suallara. Niyə passivsiniz?

-Mən belə hesab etmirəm. O da aydındır ki, fəallığa çərçivə yoxdur. Bizim əməkdaşlar xarici jurnallarda, konfranslarda tez-tez çıxışlar edirlər. Ən azından bizim bu il Fransanın Nitsa şəhərindəki konfransda bir qrup alimimiz iştirak edib. Təkcə mən yox, başqa alimlərimizin də xarici jurnallarda məqalələri çap edilir.

Bu məsələləri desək, passivlik olmadığını deyə bilərik. Bəs passivlik nədədir? Düşünürəm ki, bunların işıqlandırılmasında aktivlik yoxdur. Bəlkə də görülən işləri daha çox işıqlandırmalıyıq.

-Bəs niyə Azərbaycan dünya arenasına daha sanballı alimlər çıxara bilmir?

-Rusiya Fəlsəfə İnstitutuna getsəniz, görərsiniz ki, onlar bizim alimlərimizi yaxşı tanıyırlar. Rusiyanın ən qabaqcıl nəşrlərindən biri olan “Voprosı filosofiya” jurnalında alimlərimizin məqalələri çıxır. Bu il də 2-3 məqaləmiz çap olunacaq.

Fransanın Nitsa universitetində bizim filosofların işləri ilə tanışdırlar. Onlar bizim, biz də onların konfranslarında oluruq. Kitablarımız çap olunur. İtaliya alimləri ilə də əməkdaşlıq edirik. İran və Türkiyə filosofları ilə də münasibətlərimiz var.

-Mətbuatda bir ara yazılar çıxmışdı ki, Fəlsəfə İnstitutunda ikitirəlik yaranıb. Guya hansısa şöbə müdiri sizin işlərinizə mane olur. 

-Mən bu məsələni yenidən gündəmə gətirmək istəməzdim. Belə bir şey olmayıb.

-Alimlər maddi durumundan şikayətlənir. Mən istəyirəm ki, gördüyünüz işlərlə nəticəni müqayisə edib maddi durumunuzdan danışasınız. 

-Bazar iqtisadiyyatında hər bir insan bu problemlə üzləşir. Hamı çalışır ki, daha da çox qazansın. Elmdə qazanmaq asan deyil. Fəlsəfədə isə lap çətindir. Dərs deyirik, çalışırıq ki, qrantlar alaq. Çalışırıq ki, durumumuzu daha da  yaxşılaşdıraq.

-Səhv etmirəmsə, institut direktorları 700 manat alır. Özümü sizin yerinizə qoyuram və düşünürəm ki, o qədər də yüksək maaş deyil. 

-Aydındır ki, fəlsəfədə qazanmaq əsas deyil. Amma maaş azlığından narazılıq da var.

-Akif Əlizadə AMEA-nın prezidenti olandan sonra bir çox islahata start verdi. Onun işlərinin təsnifatını necə aparardınız?

-Akif Əlizadə akademiyanın prezidenti kimi islahatlar keçirir. İslahatlar həm metodoloji cəhətdən, həm idarəetmədə həm də tələbkarlıqda keçirilir. Akif Əlizadə elmlə təhsil arasında çərçivələri götürməyə çalışır. Bu, çox böyük bir addımdır və böyük güc tələb edir. Akif Əlizadə metodoloji cəhətdən çalışır ki, elmlərarası metodologiyanı ərsəyə gətirsin. İdarəetmədə də dəyişikliklər olub. Yeni institutlar yaradılıb. Akif müəllim bu istiqamətlərdə çox böyük uğurlara nail olub.