Yenidən alovlanan müharibə region üçün hansı risklər yaradır?

Yenixeber.org: Suriyanın müxalif silahlı qrupları noyabrın 27-də kütləvi hücuma başlayıb. Gərginlik, tərəflərin Rusiya və Türkiyənin vasitəçiliyi ilə atəşkəsə razılaşdığı 2020-ci ildən bəri ən yüksək həddə çatıb. Hücumun ilk günlərində yaraqlılara qarşı hökumətin əhəmiyyətli müqavimətindən heç bir əlamət yox idi.

Hücum İran və “Hizbullah”ın varlığının kəskin şəkildə zəiflədiyi bir vaxta təsadüf edib. Birincilər öz daxili problemləri ilə məşğuldurlar və İsraillə qarşıdurmada silahlı qrupları dəstəkləyirlər, ikincilər İsrail təhlükəsizlik qüvvələrinə qarşı hərbi əməliyyatlarda birbaşa iştirak edirlər.

Hücuma ilk başlayanlar “Əl-Qaidə”nin yerli qolu ilə üç suriyalı sələfi qruplaşmasının birləşməsi nəticəsində yaranmış islamçı təşkilat olan HTŞ (Həyat Təhrir əl-Şam) bölmələri olub. Onların irəliləmə coğrafiyası “Hizbullah” və SEPAH keçid məntəqələrinin yerləşdiyi coğrafiya ilə üst-üstə düşürdü. Eyni zamanda, yerli ordu məmurları ya ruhdan düşürdülər, ya da rüşvət alırdılar. “Teleqraf.ua” xəbər verir ki, bu fərziyyənin doğruluğunu Əsəd tərəfdən əsas qurbanların iranlı və ya livanlı olması sübut edir.

Və Suriya motoatıcı briqadası sadəcə olaraq Hələbi tərk etdi. HTŞ bölmələrinin daha da irəliləməsi eyni vaxtda Hələbin şimalında “Suriya Milli Ordusu”nun (Suriya türkmənlərinin ordusu kimi fəaliyyət göstərən hərbi struktur) hücumu ilə müşayiət olunub. Bununla paralel olaraq gələcək problemləri gözləyən “Suriya Demokratik Qüvvələri”nin birlikləri də əməliyyatlara başladı – bu, artıq “kürd orduları”ndan biridir.

İkinci cəbhə Həma şəhərinə və daha da cənuba doğru hərəkətdir. Orada Suriya hökumət qüvvələri ilə HTŞ bölmələri arasında aktiv döyüşlər başlayır. Əməliyyat nəticəsində İranın (və “Hizbullah”ın) Suriyada təsiri xeyli zəifləyir. Lazımi səviyyədə yardımı tez bir zamanda göstərə bilməyən Rusiya da öz mövqeyini itirməkdədir (lakin İrandan daha az dərəcədə).

Növbəti mərhələ Suriyada yeni hakimiyyət sisteminin formalaşması ilə bağlı siyasi məsləhətləşmələrin bərpasıdır. İsrailin Baş naziri Benyamin Netanyahu Suriyada Bəşər Əsəd rejimi ordusunun süqutu fonunda əsas zabitlər və İsrail kəşfiyyat mütəxəssisləri ilə təcili məsləhətləşmələr aparıb. Müxalifət qüvvələrinin hücumu nəticəsində Əsəd rejiminin mümkün süqutu və bunun İsrail üçün yarada biləcəyi təhlükə müzakirə edilib. Bu barədə İsrailin “The Times of Israel” nəşri məlumat yayıb. Qeyd olunur ki, üsyançıların Suriyada aktiv hücumu İsrailə yalnız qısamüddətli faydalar və gələcəkdə potensial böyük problemlər vəd edir.

Vəziyyətin müsbət tərəfləri arasında İranın Suriyada qurduğu infrastrukturun hazırda əsasən ələ keçirilməsi və ya ciddi şəkildə zədələnməsidir. İranyönlü “Hizbullah” bütün mövcud qüvvələri Suriyaya keçirəcək və Əsəd rejimini qorumaq cəhdi olacaq. Bu qiymətləndirməni İsrail kəşfiyyat xidmətlərinin zabit və mütəxəssisləri verib və qeyd ediblər ki, Livanda “Hizbullah”ın döyüş potensialını azaltmaq üçün İsrail ordusunun əməliyyatlarının azadlığı xeyli genişlənəcək.

Ancaq çatışmazlıqlar arasında kəşfiyyat Suriyada Əsəd rejiminin devrilməsindən sonra başlaya biləcək xaosu da vurğulayır. Nəşr yazır ki, onlar Netanyahunu inandırmağa çalışırlar ki, bu, birbaşa İsrail üçün təhlükə yaradacaq.

"Kəşfiyyat rəhbərləri qeyd ediblər ki, son hadisələr müsbət görünür. Lakin onlar xəbərdarlıq ediblər ki, Əsəd rejiminin süqutu çox güman ki, İsrailə hərbi təhdidləri mümkün edən xaos yaradacaq", - deyə qəzet qeyd edir.

İndi Suriyada baş verənlər necə görünür? Bu ölkədə müxtəlif qüvvələr arasında yeni qarşıdurmanın mümkün nəticələri nə ola bilər? Yenidən başlayan bu müharibə Suriya ilə qonşu ölkələr və ümumilikdə region üçün hansı risklər yaradır?

Sallarımızı region üzrə tanınmış ekspertlər cavablandırıblar.

Rusiyalı şərqşünas, Yaxın Şərq üzrə araşdırmaçı Ruslan Süleymanov:

“Təbii ki, Suriyada baş verən son hadisələr 2020-ci ilin yazından, Rusiya ilə Türkiyə arasında atəşkəs razılaşması əldə edildikdən sonra Ərəb Respublikasında ən böyük eskalasiyadır. Hazırkı eskalasiyaya bir neçə amil təsir edib. Bu, birincisi, Ukraynada hərbi əməliyyatlar nəticəsində Moskvanın zəifləməsidir ki, bu gün təbii olaraq, Kreml üçün prioritetdir.

İkincisi, bu, İranın Suriyadakı təsirinin və İsrail ətrafında baş verən son hadisələrdən və İsraillə qarşıdurmadan ciddi ziyan çəkən “Hizbullah”dan başlayaraq İrana müttəfiq qrupların təsirinin ciddi şəkildə zəifləməsidir. Yəhudi dövləti isə təbii ki, Suriyada bir sıra yüksək rütbəli iranlı generalları, “Hizbullah” liderlərini məhv etməklə cihadçı qrupların işini xeyli asanlaşdırdı. Suriya ordusu da öz növbəsində ruhdan düşüb.

2010-cu illərin ortalarında Əsəd və müttəfiqlərinin zəfərlə ərazilərini geri alması və 2016-cı ilin dekabrında Hələb şəhərinin azad edilməsindən fərqli olaraq, bu gün Suriya ordusu güclü funksionallığa malik deyil. Yeri gəlmişkən, bunun üçün o zaman Əsəd ordusuna və müttəfiqlərinə dörd il lazım gəldi.

Bu dəfə isə Hələb artıq dörd gündən az müddətə itirilib. Yeni qarşıdurmanın mümkün nəticələrinin nə olduğunu söyləmək çətindir, çünki vəziyyət inkişaf etməkdə davam edir.

Düşünürəm ki, çoxları üçün, ən azı Ankara üçün cihadçıların ildırım sürəti ilə belə bir hücumu gözlənilməz oldu. Ancaq onların son məqsədlərinin nə olduğunu hələ başa düşmürük.

Onlar cənuba doğru irəliləyib Suriyanın bir neçə böyük şəhərini ələ keçirməklə kifayətlənəcəkmi, yoxsa Dəməşqə qədər gedəcəklər? Bunları söyləmək çətindir, amma mən cihadçıların Əsədi devirmək niyyətində olduqlarını düşünməkdən uzağam. Bunu etmək son dərəcə çətin olacaq, çünki Rusiya və İran zəifləmələrinə baxmayaraq, Əsədin sağ qalması üçün hər şeyi edəcək.

Yenidən başlayan bu müharibə Suriya ilə qonşu ölkələr və ümumilikdə region üçün hansı risklər yaradır? Suriyadan yeni qaçqın axını ilə üzləşə biləcək Türkiyə istisna olmaqla, qonşu ölkələr üçün heç bir riskin olduğunu düşünmürəm. Amma Türkiyə artıq üç milyondan çox suriyalını qəbul edib, Ankara indi əksinə, artıq bu qaçqınları geri qaytarmağa çalışır.

Bunun üçün Dəməşqlə danışmaq lazımdır və Dəməşqin mövqeyi son illərdə Türkiyə ordusunun mövcudluğuna görə boyun əymir. Amma indi açıq şəkildə Əsəd barışmaz mövqeyindən uzaqlaşmalı və Ankara ilə danışıqlara başlamalı olacaq.

Deməli, ola bilsin ki, bu hadisələr Moskvanın da israr etdiyi Türkiyə-Suriya münasibətlərinin normallaşması üçün müsbət təkan olacaq, amma yenə də Əsədin mövqeyi sadəcə olaraq barışmaz idi. O, bu danışıqlara başlamaq üçün türk qoşunlarının çıxarılmasını tələb edib. İndi görünür, Ərdoğanla Əsəd və ya Türkiyə və Suriya rəhbərliyinin bəzi nümayəndələri arasında danışıqlar qaçılmaz olacaq”.

İsrailli publisist Aleksandr Nepomnyaşiy:

“ABŞ Prezidenti Donald Trampın andiçmə mərasiminə qalan həftələr “yerdəki faktları” öz xeyrinə cəmləşdirməyə çalışan müxtəlif qüvvələrin intensiv fəaliyyəti dövrünə çevrilib. Beləliklə, Türkiyənin dəstəklədiyi, maliyyələşdirdiyi və yönləndirdiyi suriyalı sünni üsyançılar bir neçə gün ərzində Suriyanın ikinci ən mühüm şəhəri olan Hələbin ələ keçirilməsini praktiki olaraq tamamladılar. İndi onlar başqa bir strateji əhəmiyyətli mərkəzə - Həma şəhərinə doğru irəliləyirlər.

Bəşər Əsəd rejiminin əleyhdarlarının hücuma Livanda İsrail və AB tərəfindən razılaşdırılmış müvəqqəti atəşkəs qüvvəyə mindikdən dərhal sonra başlaması xarakterikdir. İsrailin “Hizbullah”a qarşı əhəmiyyətli hərbi uğurları onun iranlı ağalarının Əsəd rejimini dəstəkləmək imkanlarını ciddi şəkildə zəiflətdi.

Suriya rejiminin müdafiəsində əsas rol oynayan “Hizbullah” ciddi itkilər verib. Eyni zamanda Türkiyə və onun dəstəklədiyi qüvvələr İsraillə əməkdaşlıq və onun əməliyyatlarına dəstək kimi görünməməsi üçün İsrailin aktiv hərəkətlərinin sonuna qədər gözləməyə üstünlük verdilər.

Beləliklə, təxminən yüz il əvvəl Osmanlı İmperiyasının Antanta ölkələri tərəfindən parçalanması zamanı zorla vahid dövlətə birləşdirilən Suriya növbəti dəfə müxtəlif etnik və dini qruplar arasında şiddətli toqquşmalara səhnə oldu. Bu gün əsas qarşıdurma Osmanlı İmperiyası dövründəki kimi nüfuzunu bərpa etmək istəyən Prezident Ərdoğanın rəhbərlik etdiyi Türkiyə ilə İraqdan keçərək Suriya və Livana təsirini genişləndirmək istəyən Ayətullah Xameneinin başçılıq etdiyi şiə İran arasındadır.

Ərdoğan ideologiya baxımından İŞİD-ə bənzər radikal sünni üsyançı qruplara, İran isə şiə “Hizbullah”a arxalanır. Bəşər Əsəd Tartusdakı bazasını saxlamaqda maraqlı olan Rusiyadan məhdud dəstək alır. Lakin Ukraynadakı müharibə səbəbindən Moskva irimiqyaslı yardım göstərə bilmir. De-fakto Suriyanın şimal-şərqindəki kürdlər və cənubdakı druzlar da öz de-fakto muxtariyyətlərini müdafiə edərək Əsədin tərəfindədirlər.

Hazırda suriyalı üsyançıların addımları İsrailin əlinə oynayır. Birincisi, “Hizbullah”ı və onun İran himayədarlarını zəiflədirlər. İkincisi, Suriya ərazisindən keçməklə İranın “Hizbullah”a silah tədarükünü xeyli çətinləşdirir.

Lakin uzunmüddətli perspektivdə İŞİD kimi radikal islamçı yaraqlıların İsrail sərhədlərində, məsələn, Qolan təpələrində meydana çıxması Əsəd qoşunlarının mövcudluğu qədər ciddi problemə çevrilə bilər. İsrailin üstünlük verdiyi variant Suriya daxilində müxtəlif düşmən tərəflərin bir-biri ilə vuruşmasını davam etdirərək, mövcud dinamikanı saxlamaqdır.

Uzunmüddətli perspektivdə optimal nəticə Suriyanın bir neçə etnik və dini cəhətdən homojen dövlətlərə parçalanması ola bilər. Məsələn, İsraillə sərhəddə dost və ya heç olmasa neytral druz dövlət qurumunun yaranması regionun sabitliyinə töhfə verəcək əlverişli həll yolu ola bilər”.(AYNA)