AİHM rəhbəri: “İşin mahiyyətinə varmasanız, yanlış nəticəyə gələ bilərsiniz ki, Avropa Məhkəməsi Azərbaycan hökumətinə “qeyri-azərbaycanlı” adların qadağan edilməsi işində dəstək verib”

Yenixeber.org: Hər bir valideynin uşağa xoşladığı adı vermək hüququ var, təbii ki, əgər bu, həddən artıq bir şey deyilsə, məsələn, rəqəmlər toplusu və ya desək, təhqiramiz sözlər deyilsə. Bir çox ölkələrdə müəyyən məhdudiyyətlər var və bir neçə ildir ki, Azərbaycanda da Nazirlər Kabineti yanında Terminologiya Komissiyası yaradaraq eyni yolla getməyə qərar veriblər.

Bu qadağa, təbii ki, sahiblərinə psixoloji travma yarada biləcək qəribə adlara da daxil idi - Traktor, Bin Laden və s. Amma azərbaycanlı ailələr də övladlarına bu qurumun ölkəmiz üçün qeyri-standart hesab etdiyi adi adlarla – Lina, Lili, Xanna və s. ad vermək hüququndan məhrum edilib. Tarixi şəxsiyyət, İslamın şəxsiyyəti - Əbül-Fəzl Abbas ibn Əlinin adı da komissiyanı qane etməyib və buna görə də onu övladına vermək istəyən ana Leyla İsmayılzadə Avropa İnsan Haqları Məhkəməsinə müraciət edib.

Mövzu ətrafında Azərbaycan İnsan Hüquqları Mərkəzinin (AİHM) rəhbəri Eldar Zeynalovla həmsöhbət olduq. Beləliklə:

– Bir vaxtlar Ad və Soyad Komissiyasının yaradılması çoxlu müzakirələrə səbəb oldu. Ümumiyyətlə lazımdırmı?

– SSRİ dövründə respublikamızın sakinləri dəfələrlə milli adlarımızın Azərbaycandan kənarda gülməli və ya uyuşmaz kimi qəbul edildiyi hallarla üzləşiblər. Artıq ictimaiyyətimiz tərəfindən qəbul edilməyən yenilikçi və ya əcnəbi adlar heç də həmişə uğurlu alınmayıb. Hər birimiz onlarla belə nümunələr sadalaya bilərik. Azərbaycanın müxtəlif etnik qrupları arasında regional dialektlər və eyniadlı müxtəlif oxunuşlar da ad məsələsinə öz payını verib.

Müstəqillik dövründə soyadların “qeyri-milli” sonluqları ilə bağlı iddialar da ortaya çıxdı. Onlar xatırladılar ki, bəzi milli sonluqlar “mavi qan”a işarə edir və 1917-ci ilin dekabrında titullar ləğv edilsə də, sadəcə ad və soyadlarını dəyişdirərək özlərini zadəgan və ya seyid kimi təqdim edən saxtakarlar peyda oldu. Bəziləri hətta soyadsız də keçinməyə çalışdılar.

Təbii ki, bu xaosla mübarizə aparılmalı idi. Və Milli Elmlər Akademiyasının fəal iştirakı ilə komissiya yaradıldı. O, tövsiyə olunan adların siyahısını və onların yazılış qaydalarını təqdim etdi. Amma təbii ki, o, bölgədə işlədilən bütün adları əhatə edə, “milli olmayan” və ya “uyğunsuz” hesab etdiyi adlarla bağlı dəqiq mövqe bildirə bilməzdi. Eyni zamanda, onun tövsiyələri direktiv kimi qəbul edilməyə başladı və yeni doğulmuş uşaqların valideynləri ilə dövlət qeydiyyatı orqanları arasında münaqişələr yarandı.

– Bir vaxtlar hətta Xanna və Lina kimi gözəl adlara da qadağa qoyulmuşdu. “Həddindən artıq canfəşanlıq” halları nə qədər tez-tez baş verir?

– Demək çətindir. Belə hallarla bağlı statistika nə Komissiya, nə də Qeydiyyat şöbəsi tərəfindən aparılır. Qadağa ilə razılaşmayan valideynlər isə bir qayda olaraq müdafiə üçün məhkəməyə müraciət etmirlər. Sadəcə qeyd edim ki, bəzi hallarda şəxsən məndə belə bir hiss yaranır ki, bu cür qadağaların müəllifləri adların mənşəyini anlamağa çalışmırlar. Məsələn, adı çəkilən Xanna adı Anna adının dəqiq ibranicə yazılışıdır, Yelena ibranicə Helen adının orijinal variantıdır və s. Beləliklə, Xanna və Anna, Helena və Elena, Musa və Moisey adları bir-biri ilə Məhəmməd və Məmməd kimi eyni qan qohumluğuna malikdir.

Hansı variantın daha düzgün olması ilə bağlı müzakirələr mənə 1990-cı illərin əvvəllərində bəzi qəzetlərimizdə çıxan “yunanlar bizim azərbaycanlı (!) İskəndər adımızı oğurlayıb Aleksandr qoyublar” ifadəsini xatırladır. Yaxud tanışlarımdan birinin “Ofelya (“i” olmadan) Azərbaycan adıdır, Hamlet isə (“e” hərfinə vurğu ilə) erməni adıdır” deyə inandırıcı şəkildə deməsindən sonra yəqin ki, Şekspir öz məzarında yüz dəfə fırlandı.

Ad hüququ konkret şəxsin etnik kimliyinin tanınmasının tərkib hissəsidir. Müasir bir insan üçün isə, məsələn, Yəhya adının azərbaycanlı və yeganə düzgün olması və bütün İvanları, Yohannları, İoannları, Yuhannları, Hovhannesləri, Djonları, Yanisləri bu ortaq məxrəcin altına toplamaq lazım olduğu ifadəsi olduqca qəribə səslənməlidir.

– “Leyla İsmayılzadə Azərbaycana qarşı” kimi tanınan Avropa İnsan Haqları Məhkəməsinə verilən şikayət barədə nə deyə bilərsiniz?

– Şəxsi və ailə həyatı hüququnun iddia edilən pozulması ilə bağlı Azərbaycana qarşı 17780/18 saylı bu şikayət işinə bu yaxınlarda Avropa Məhkəməsi tərəfindən baxılıb. 2016-cı ildə şiə müsəlman ailəsində oğlan uşağı dünyaya gəlib. Atası məşhur şiə ilahiyyatçısı Taleh Bağırzadə, anası, bildiyimə görə, seyid qızıdır (Məhəmməd peyğəmbərin nəslindəndir). Onların oğluna tarixi şəxsiyyətin adını vermək istəmələri tamamilə təbiidir. Bunun üçün şiələrin hörmət etdiyi İmam Əlinin oğlunun adını - Əbul-Fədl Abbası (azərbaycanca variantda - Əbülfəzl Abbas) seçdilər.

Adın başlanğıcı, yəni Əbul Fədl - “Fədlin atası” mənasını verən və atanın oğlu Fəzllə (Fazil) fəxr etdiyini göstərən künyədır (ərəb adının bir hissəsi). Bir-birini adla deyil, künyə ilə çağırmağı ərəblər hörmət və ehtiram əlaməti hesab edirlər. Çox vaxt künyə nəsillər tərəfindən miras alınır və adın bir hissəsinə çevrilir. Bu künyəni daşıyan ilk tanınmış personaj Məhəmməd peyğəmbərin əmisi - Əbül-Fədl Abbas ibn Əbdül-Muttalib idi. Abbasilər sülaləsindən olan Bağdad xəlifəsi - Əbül-Fədl Cəfər əl-Mütəvəkkil Əlallah və eyni sülalədən olan Qahirə xəlifəsi - Əbül-Fədl əl-Mustain də məlumdur.

Amma şiələr arasında ən hörmətlisi, əlbəttə ki, Aşura günü İmam Hüseynin (ə) səhabələri arasında öldürülən İmam Əlinin oğlu və Kərbəla şəhidlərindən olan Əbül Fəzl Abbas ibn Əlidir (647-680). Əhvalatda deyilir ki, İmamın düşərgəsi düşmən tərəfindən mühasirəyə alınıb və onun camaatının (həmçinin qadınlar və uşaqlar da var idi) suları qurtarıb. Əbül Fəzl Abbas suyu çatdırmağı öhdəsinə götürdü, Fərat çayına keçib su qabını su ilə doldurdu. Lakin Yezidin tərəfdarlarının hücumuna məruz qaldı və onlarla döyüşdə hər iki qolunu itirdi. Sonra su cürdəyini dişlərinə sıxaraq daşımaq istədi, ancaq cürdəyi ox deşdi və su çıxdı. Əbül Fədl Abbas Aşura günü, İmam Hüseyn və onun səhabələri Kərbəla döyüşündə şəhid olanda, aldığı yaralardan vəfat etdi.

Bu hadisədən aydın olur ki, niyə Əbül Fədl Azərbaycanda və İranda bu qədər məşhurdur, nə üçün bizdə Əbülfəz və Fazil törəmə kişi adları geniş yayılıb. Düzdür, Əbülfəzlin ilkin variantı ən azından müstəqillik bərpa olunandan sonra qeydə alınmayıb. Bu səbəbdən tövsiyə olunan adlar siyahısına daxil edilməyib və Azərbaycan Nazirlər Kabineti yanında Terminologiya Komissiyası 2016-cı ilin sentyabrında valideynlərə övladına bu adı qoymağa icazə verməkdən imtina edib.

Uşağın atası həbsxanada idi (və olmaqda davam edir), buna görə də onun razılığı ilə anası məhkəməyə müraciət etdi və bütün səlahiyyətli orqanlardan keçdi. Sonra əlavə olaraq məlum oldu ki, “Dövlət dili haqqında” qanuna zidd olaraq, ad dövlət dilində yazılmayıb. Komissiya “Əbülfəz” adını kifayət qədər azərbaycanlı hesab etsə də, “Əbülfəzl” etirazlara səbəb olub. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 12 may 2011-ci il tarixli qərarı ilə təsdiq edilmiş qaydaya istinadla daha bir arqument “uşağın mənafeyinə xələl gətirə bilən, cinsi və ya uşağı istehzaya məruz qoya bilən, onun mənafeyinə uyğun olmayan” addan istifadəyə qadağa qoyulması olub. Məhkəmə hesab edib ki, Kərbəla şəhidinin adı tələffüzünə görə uşağın maraqlarına cavab vermir.

Məncə, Əbülfəzl adını tələffüz etmək Əbülfəzdən çətin deyil. Bu baxımdan atamın 1950-ci illərdə Rusiyada oxuyarkən Elman adının ruslara “bizimki deyil, dilini sındırırsan” - çox mürəkkəb görünməsi haqqında hekayəsini xatırladım. Ruslar “biz sənə Elman yox, Yemelyan deyəcəyik”. Burada da belədir: Əbülfəzl də “bizimki deyil” kimi görünür. Düzdür, heç kim valideynlərə heç olmasa Əbülfəzli Əbülfəzə dəyişməyi təklif etməyib.

Və sonra uşağı tibbi müayinədən keçirmək üçün İrana getməyi planlaşdıran uşağın anası pasport almaq üçün uşağa daha sadə Abbas adını verməyə razılaşaraq səhv etdi. Bundan sonra Ali Məhkəmə bildirdi ki, valideynlərin xahişi ilə uşağa onların istədikləri ad verildiyi və onun doğum sənədləri alındığı üçün ailə həyatı hüquqlarının pozulması halı yoxdur. Sözügedən mülki işin predmeti əslində uşağa ad verməkdən imtinaya qarşı iddiadan, ana tərəfindən qaldırılmamış uşağın adının dəyişdirilməsinə dair iddiaya dəyişdi. Müvafiq olaraq, kassasiya şikayəti tam qanuni əsaslarla rədd edildi və iş mahiyyəti üzrə araşdırılmamış qaldı.

Belə bir şəraitdə Avropa Məhkəməsi Ali Məhkəmənin hərəkətlərini özbaşınalıq kimi tanıya bilməzdi. Bundan əlavə, iddiaçının Strasburqa bildirdiyi bir sıra vacib halları milli məhkəmələrdə səsləndirmədiyi ortaya çıxdı. Və Avropa Məhkəməsi tələb edir ki, şikayətin verildiyi hallar Strasburqdan əvvəl milli məhkəmələrdə elan edilsin. Beləliklə, Avropa İnsan Haqları Məhkəməsi milli səviyyədə icraatın keyfiyyətsizliyinə görə şikayətləri rədd etməyə bilməzdi. Düzdür, Avropa Məhkəməsi Palatasının 7 hakimindən ikisi fərqli rəy versə də, çoxluğun imtina qərarını onlar da imzalayıblar. Ümumiyyətlə, işə, necə deyərlər, bərbad baxılmışdı.

– Məhkəmənin nəticələrini necə qiymətləndirirsiniz və bu işə xitam verildiyini deyə bilərikmi? Bu tip məsələlərdə dünya təcrübəsi necədir?

– Baxılan işin mahiyyətinə varmasanız, yanlış nəticəyə gələ bilərsiniz ki, Avropa Məhkəməsi Azərbaycan hökumətinə “qeyri-azərbaycanlı” adların qadağan edilməsi işində dəstək verib. Hakimlər Avropa Məhkəməsinin vitse-prezidenti, bu iş üzrə qərar çıxaran Palatanın sədri Marko Boşnjak (Sloveniya) və fərqli rəydə qalan Raffaele Sabato (İtaliya) bunu bildirməyi zəruri hesab ediblər.

Onlar bildirdilər ki, “Avropa Məhkəməsinin bu işdə uşaqlara milli dildən başqa dillərdə adların verilməsini qadağan edən daxili qanunvericiliyin təsdiqinin müəyyən beynəlxalq standartlara uyğun gəlməməsindən narahatdırlar. Bununla yanaşı, bu məsələ müəyyən beynəlxalq standartlara uyğun gəlmir və azlıqlara və ya miqrantlara qarşı ayrı-seçkilik praktikasını təşviq edə bilər. Müəyyən adın qeydiyyata alınmasından imtina - insan ləyaqətinə xələl gətirir və dövlət siyasətinin və ya ictimai asayişin qorunması ehtiyacının hər hansı məcburi mülahizəsi ilə əsaslandırıla bilməz”.

Onların fikrincə, ad hüququ “Fərdi insan ləyaqətinin tanınması hüququ ilə eyniləşdirilməlidir... İnsan üçün istifadə edilən adın özü insan ləyaqətini dəstəkləyən və yüksəldən sivilizasiya komponentidir”.

Və bu, bir-iki hakimin təcrid olunmuş fikri deyil, beynəlxalq hüquqda təsbit olunmuş mövqedir. Belə ki, bu sahədə əsas beynəlxalq sənədin - BMT-nin Uşaq Hüquqları Konvensiyasının 7-ci maddəsi tələb edir ki, “uşaq doğulduqdan dərhal sonra qeydiyyata alınsın və doğulduğu andan ad almaq və şəxsiyyətini qorumaq hüququna malikdir”.

Həmin Konvensiyanın 8-ci maddəsində deyilir ki, “İştirakçı dövlətlər qanunla nəzərdə tutulduğu kimi, qanunsuz müdaxilə olmadan uşağın şəxsiyyətini, o cümlədən vətəndaşlığını, adını və ailə əlaqələrini saxlamaq hüququna hörmət etməyi öhdələrinə götürürlər. Uşaq öz şəxsiyyətinin bir hissəsindən və ya hamısından qanunsuz olaraq məhrum edildikdə, iştirakçı dövlətlər onun şəxsiyyətinin tezliklə bərpasını təmin etmək üçün ona lazımi yardım və müdafiəni təmin edirlər”.

Gördüyümüz kimi, Konvensiya uşağın doğulduğu andan adının dövlətin hörmət etməli və qorumalı olan şəxsiyyətinin bir hissəsi olduğunu qəbul edir. Bununla belə, uşağın hüquq qabiliyyəti olmadığı və ad seçməkdə valideynlərindən asılı olduğundan, valideynlərin seçdiyi ad uşağın mənafeyinə hansısa formada zərər vura biləcəyi təqdirdə, beynəlxalq hüquq dövlətin müdaxilə etmək hüququnu tanıyır. Və Avropa Məhkəməsi konkret işin mahiyyətini qiymətləndirmədən bu sahədə mövcud presedentləri qeyd edib.

Əslində, milli səlahiyyətlilər burada adın uyğun səslənməməsinə istinad edirlər, lakin çox inandırıcı deyil. Müdafiə tərəfi xüsusilə uşağın adının onun ailə adət-ənənələri ilə necə bağlı olduğunu, Azərbaycanda məşhur olan tarixi şəxsiyyətin adının nə üçün uşağa gülməli və ya zərərli ola bilməyəcəyini, bu adın dövlət dilinin fonetikasına, ya onun sintaksisinə nə dərəcədə zidd olduğunu nümayiş etdirməyə xüsusi cəhd göstərməyib. Onlar yəqin ki, Avropa Məhkəməsinə hər şeyin aydın olacağına ümid edirdilər.

Ona görə də bu məsələyə son qoymazdım. Ali Məhkəmə qeyd edib ki, uşağa Abbas adının verilməsindən sonra artıq mənimsəmədən deyil, yetkinlik yaşına çatmayan uşağa münasibətdə qəyyumluq və himayəçilik orqanının xahişi ilə icazə verilən adın dəyişdirilməsindən söhbət gedə bilər. Belə ki, məhkəmə iddiaçıya hara və nədən şikayət edəcəyini göstərib. Və sonra, tarix təkrarlanırsa və yenidən məhkəməyə müraciət etməli olacaqlarsa, əvvəllər buraxılan bütün çatışmazlıqlar nəzərə alınmalıdır.(AYNA)