Yenixeber.org: 2025-ci ilin mayında beynəlxalq enerji bazarlarında neftin qiymətində müşahidə olunan kəskin eniş, dünya iqtisadiyyatında qeyri-müəyyənlikləri artırmaqla yanaşı, neftdən yüksək asılılığı olan ölkələr üçün ciddi maliyyə və fiskal risklər doğurur. Azərbaycan da bu prosesdən təsirlənən əsas ölkələrdən biridir.

Mayın 4-də keçirilən OPEC+ iclasında iyun ayı üçün neft hasilatının gündəlik 411 min barel artırılması barədə razılıq əldə olunub. Bu qərar beynəlxalq birjalarda dərhal reaksiya doğurdu. Mayın 5-də hərracların açılması ilə “Brent” markalı neftin qiyməti 3.25 dollar ucuzlaşaraq, 59 dolların altına düşdü. Analitiklər bu addımı “neft bazarı üçün şok” kimi dəyərləndirirlər. 

Hasilatın artımın təşəbbüskarı Səudiyyə Ərəbistanıdır. Ər-Riyad ixracı artırmaqla qiymətlərin enməsini kompensasiya etməyi hədəfləyir. Küveytin energetika naziri isə bildirib ki, bazarda vəziyyət dəyişərsə, qərar yenidən nəzərdən keçirilə bilər.

Neftin ucuzlaşmasının səbəblərindən biri də qlobal iqtisadi zəiflikdir. Çin və Avropada iqtisadi artımın zəif bərpa olunması enerji tələbinə mənfi təsir edir. Bu da artan təkliflə birlikdə qiymətlərin stabilliyinə təhdid yaradır.

Geosiyasi risklər və ABŞ-nin maraqları da “qara qızıl”ın dəyərini aşağı çəkməkdə davam edir. Prezident Donald Tramp neft qiymətlərinin 40 dollara qədər enməsinin ABŞ üçün əlverişli olduğunu bəyan edib. Bu, bir tərəfdən inflyasiyanı cilovlamağa, digər tərəfdən ABŞ iqtisadi siyasətini stimullaşdırmağa xidmət edir. Lakin aşağı qiymətlər ABŞ-da şist hasilatını zərərli vəziyyətə sala bilər.

Enerji bazarında baş verən təlatümlərin Azərbaycan iqtisadiyatına mümkün təsirlərinə gəlincə, ekspertlər riskləri yetərincə yüksək qiymətləndirirlər, xüsusən ucuzlaşma uzun müddət davam edərsə. 

Azərbaycanın 2025-ci il dövlət büdcəsində bir barel “Azeri Light” neftin qiyməti 70 dollar səviyyəsində götürülüb. Hazırda isə qiymət 64 dollar ətrafındadır. Bu fərq büdcəyə birbaşa təsir edir:

Gəlir çatışmazlığı yaranır;

ARDNF-dən əlavə transfertlərə ehtiyac artır;

Büdcə xərcləri və layihələrə yenidən baxılma ehtimalı yüksəlir.

Yayda büdcəyə yenidən baxılma mümkündürmü? İqtisadi qanunvericiliyə görə, Azərbaycan hökuməti ilin ortasında büdcəyə yenidən baxa bilər. Əgər neft qiymətləri 60 dolların altında sabit qalarsa və gəlirlər azalmağa davam edərsə, iyul-sentyabr aylarında büdcəyə dəyişiklik real ssenaridir. Əvvəllər – 2015 və 2020-ci illərdə oxşar hallarda hökumət büdcəni yenidən qiymətləndirmişdi.

İqtisadçı Natiq Cəfərli Pressklub.az-a verdiyi açıqlamada bildirib ki, neft qiymətlərinin hazırkı azalması uzunmüddətli trendə çevrilə bilər. 

Onun sözlərinə görə, ABŞ həm neft hasilatçısı, həm də istehlakçısı kimi, ucuz neftdən fayda görür. “Tramp üçün bu daxili siyasi məqsədlərə uyğundur, lakin Azərbaycan üçün ciddi risk yaradır”, - o əlavə edib.

N.Cəfərli hesab edir ki, bundan əlavə, Azərbaycanda əsas problem hasilatın azalmasıdır: “Hazırda sutkalıq neft hasilatı 475–480 min barel civarındadır – bu da ötən illə müqayisədə 80 min barel azdır. 2011-ci ildən bu tendensiyanın olacağı məlum idi, amma hökumətin alternativ strategiyaları zəif olaraq qalır”. 

Ekspert xatırladır ki, ARDNF və Mərkəzi Bankın ehtiyatları birlikdə 70 milyard dollara yaxındır. Onun sözlərinə görə, bu ehtiyatlar qısamüddətli riskləri yüngülləşdirsə də, uzunmüddətli aşağı qiymət ssenarisi manatın məzənnəsinə təzyiq göstərə bilər. “Əgər qiymətlər 6 ay ərzində 45–50 dollar arasında qalarsa, devalvasiya ehtimalı gündəmə gələ bilər”, - o əlavə edib.

Ssenarilər üzrə təhlil

Hökumət vəziyyət necə çıxa bilər? Ekspertlərə görə, alternativ yolları iki hissəyə bölmək olar.  

Qısa müddətdə:

Xərclərin prioritetləşdirilməsi;

ARDNF vəsaitlərinin rasional istifadəsi;

Büdcə xərclərinə fiskal nəzarət.

Orta və uzunmüddətdə:

Qeyri-neft sektoruna sərmayə yönləndirilməsi;

Yerli istehsalın artırılması və idxaldan asılılığın azaldılması;

Vergi bazasının genişləndirilməsi.

Yekunda qeyd edək ki, neftin ucuzlaşması sadəcə qlobal bazarların problemi deyil – bu, Azərbaycanın iqtisadi təhlükəsizlik məsələsidir. Büdcənin yenidən nəzərdən keçirilməsi, hasilatın optimallaşdırılması və qeyri-neft sektorunun stimullaşdırılması bu dövrü ağrısız keçmək üçün əsas addımlar olacaq. Hökumətin və iqtisadi qərarvericilərin çevik və şəffaf siyasəti indiki dövrdə hər zamankından daha vacibdir.