Yenixeber.org6 Rusiyanın hərbi və siyasi cinayətlərində yüzminlərlə məmur, güc strukturlarının əməkdaşı və digər dövlət nümayəndələri iştirak edib və artıq bu gün onların məsuliyyəti məsələsi bəzi beynəlxalq cinayət proseslərində müzakirə olunur. Ehtimal edilir ki, günahkarlar gerçək cəzalarını hakimiyyət dəyişdikdən sonra alacaqlar və cinayətlərdə iştirak etmiş hər kəs, məhkəmə qarşısına çıxmasa belə, ən azından lüstrasiyaya məruz qalacaqlar. Almaniyanın (AFR) təcrübəsi göstərir ki, İkinci Dünya müharibəsindən dərhal sonra belə lüstrasiya cəhdləri olsa da, əvvəlki rejimin xidmətçilərinə yeni dövlət aparatında işləməyə tam qadağanı praktikada həyata keçirmək olduqca çətindir. Müharibənin bitməsindən cəmi on il sonra bir çox keçmiş NSDAP üzvləri (hərbi cinayətlərə görə məhkum edilmiş şəxslər istisna olmaqla) yenidən Qərbi Almaniyanın dövlət strukturlarında, o cümlədən rəhbər vəzifələrdə çalışırdılar. Bununla belə, bu, demokratiyanın formalaşmasına mane olmadı. Ən vacib olan isə revanşın qarşısını almaq üçün yeni hüquqi və siyasi institutların yaradılması idi.

Denasifikasiya və reabilitasiya

İkinci dünya müharibəsində məğlubiyyətindən sonra Almaniya qərbdə ABŞ, Böyük Britaniya və Fransanın, şərqdə isə SSRİ-nin nəzarət etdiyi işğal zonalarına bölündü. Genişmiqyaslı denasifikasiya kampaniyası — nasist rejiminə bağlı şəxslərin dövlət strukturlarından və ictimai müəssisələrdən uzaqlaşdırılması başlandı.

Qərb işğal zonasında bu məqsədlə 1946-cı ildə xüsusi andlı məhkəmələri (Spruchkammern) yaradıldı. Bu məhkəmələr hitlerçi NSDAP (Alman nasional-sosialist fəhlə partiyası) ilə hər hansı şəkildə bağlı olan almanların bioqrafiyalarını araşdırırdı. Müttəhimlər beş kateqoriyaya bölünürdü: əsas günahkarlar, günahkarlar, az günahkarlar, “yol yoldaşları” (bu, əsl nasist olmayan, amma qorxu və ya karyera maraqları səbəbindən rejimi dəstəkləyən və ya onunla əməkdaşlıq edən şəxslər üçün istifadə edilirdi) və günahsızlar. Cəzalar da müvafiq təyin olunurdu — cərimələrdən və işdən çıxarmadan denasifikasiya düşərgələrində internə edilməyə qədər. Standart olaraq günahkarlıq prezumpsiyası işləyirdi: nasist rejiminin cinayətlərinə qarışmadığını sübut etmək məhkuma düşürdü.

Denasifikasiya Almaniya əhalisinin geniş təbəqəsini əhatə etdi. Bu siyasət ABŞ işğal zonasında xüsusilə sərt tətbiq olunurdu. Onminlərlə məmur, hakim, müəllim, hərbçi və polis işdən çıxarıldı və ya müvəqqəti vəzifədən kənarlaşdırıldı. Bir çoxu dolanışıq mənbəyini itirdi. Almanlar kampaniyanı ədalətsiz və ümumiləşdirilmiş cəza kimi qəbul edirdi. 1940-cı illərin sonlarına doğru Qərbi Almaniyada “keçmişi qapadıb normal həyata qayıtmaq” tələbləri getdikcə daha çox səslənirdi.

Dönüş nöqtəsi 1951-ci il oldu. O zaman ixtisaslı kadrların çatışmazlığı, ictimaiyyətin təzyiqi və SSRİ ilə Qərb arasında gərginliyin artması fonunda AFR Bundestaqı alman cəmiyyətində “Denasifikasiyanın son aktı” adlandırılacaq qanun qəbul etdi. Sənəd ən ağır birinci və ikinci kateqoriya ittihamları ilə məhkum edilənlər istisna olmaqla, keçmiş reyxin dövlət qulluqçularını faktiki reabilitasiya etdi. Məmurlar, hərbçilər, hakimlər, prokurorlar, müəllimlər və digər funksionerlər vəzifələrinə, pensiyalara və sosial təminatlara qayıtmaq hüququ əldə etdilər.

1951-ci il qanunu AFR-də denasifikasiya kampaniyasına, demək olar, son qoydu. Onun çərçivəsində yaradılmış məhkəmələr 1953-cü ilə qədər ləğv edildi, baxılmamış işlər bağlandı. Federal və yerli hökumətlər məhkumların cəmiyyətə qayıtmasını asanlaşdıran əlavə aktlar qəbul etdilər.

AFR-də denasifikasiya siyasəti rəsmən 1954-cü ildə başa çatdı. Yeni mərhələ başladı — keçmiş nasist rejimi xidmətçilərinin demokratik dövlət strukturlarına reinteqrasiyası. Bu, tarixşünaslıq və publisistika sahəsində sonradan “renasifikasiya” adlandırıldı. Qərbi Almaniya ictimaiyyəti prosesi sakit qəbul edirdi: sarsıntılardan yorğunluq və iqtisadiyyatın bərpasına fokuslanma son hadisələrin mənəvi meyarlarla qiymətləndirməsini üstələyirdi.

Bu illərdə AFR-in öz nasist keçmişinə daha tolerant olduğunu düşünmək yanlış olardı. Respublikanın mövcudluğunun ilk illərindən hökumət NSDAP ideologiyasının ictimai və siyasi sferaya qayıtmasının qarşısını almaq üçün hüquqi və institusional mexanizmlərin hazırlanması ilə məşğul idi. 1949-cu ildə AFR-in Əsas Qanununa demokratik quruluşun əsaslarını sarsıdan təşkilatların yaradılmasını qadağan edən maddə daxil edildi. Sonradan onun əsasında neonasist Sosialist Reyx Partiyası və Almaniya Kommunist Partiyası qadağan edildi.

Nasist simvollarının, o cümlədən svastika, SS embleminin və “Hail Hitler” salamının istifadəsinin qadağan edilməsinə dair dəyişikliklər 1960-cı ildə AFR Cinayət Məcəlləsinə daxil edildi. Paralel olaraq, ictimai nifrətin qızışdırılmasına qarşı qanunvericilik hazırlanırdı. Beləliklə, 1960-cı illərin əvvəllərində AFR-də ideoloji revanşın qarşısını alan hüquqi sistem formalaşdı, baxmayaraq ki, bir çox nasist rejimi funksionerləri hələ də hakimiyyət strukturlarında qalırdı. 

AFR prezidentləri və onların NSDAP-la əlaqələri

1990-cı illərə qədər AFR prezidentləri arasında nasist rejimi ilə bu və ya digər şəkildə əlaqəli olan şəxslər də olub. Məsələn, respublikanın ilk başçısı Teodor Hoys (1949–1959) 1933-cü ildə “Fövqəladə səlahiyyətlər qanunu”na səs vermişdi ki, bu da Hitlerin diktatura qurmasına imkan yaratdı. Bu zaman o, NSDAP üzvü deyildi və ümumən rejimdən müəyyən məsafə saxlayırdı. 1936-cı ildə Xoysa dərs demək və nəşr olunmaq qadağan edildi. Faktiki olaraq o, ictimai həyatdan kənarlaşdırıldı, lakin müstəqil “Frankfurter Zeitung” üçün təxəllüs altında məqalələr yazmağa davam etdi. Çiyin travması sayəsində hərbi səfərbərlikdən və döyüşlərdə iştirakdan yayınmışdı.

Növbəti AFR prezidenti Henrix Lübkenin (1959–1969) nasist rejimi dövründə rolu hələ də müzakirə mövzusudur. İkinci dünya müharibəsi illərində o, Reyxin baş memarı Albert Şpeerə tabe olan Valter Şlempin mühəndis bürosunda rəhbər vəzifə tuturdu.

Şlempin layihələrində, o cümlədən hərbi obyektlərin tikintisində düşərgə məhbuslarının əməyindən istifadə olunurdu. Sənədlər Lübkenin bundan xəbərdar olduğunu göstərir. Üstəlik, bəzi məlumatlara görə, o, işlərə daha çox məhbus göndərilməsini tələb etmişdi. Sonradan Lübke iddia edirdi ki, iş şəraiti insani idi, özü isə nasizm ideologiyasını bölüşmürdü.

Növbəti prezident Qustav Hayneman (1969–1974) AFR-in yüksək ranqlı siyasətçiləri arasında qatı antinasist reputasiyaya malik azsaylı şəxslərdən biri idi. O, formal olaraq bəzi nasist təşkilatlarına, məsələn, “Nasional-sosialist Hüququ Müdafiə İttifaqı”na üzv olmuşdu, lakin bu, rəsmi hüquqi praktikadan ötrü zəruri idi. Hayneman antinasist “Etirafçı kilsə”nin hərəkatında iştirak edir, rejim tərəfindən təqib olunanları fəal dəstəkləyir və ondan gizlənənlərə yardım edirdi. O, leqal vəziyyətini qoruyub saxladı və bir dəfə də həbs olunmadı, amma rejimlə heç vaxt əməkdaşlıq etmədi.

Valter Şeel, AFR prezidenti (1974–1979), öz nəsli üçün tipik bioqrafiyaya malik idi. 1942-ci ilin dekabrında o, formal olaraq NSDAP-a qəbul olunmuşdu, amma müharibədən sonra iddia etdi ki, ərizə verməyib və partiya fəaliyyətində iştirak etməyib. Şeel lüftvaffedə xidmət edib, Şərq cəbhəsində döyüşüb, ober-leytenant rütbəsinə yüksəlib və hətta mükafat almışdı. Müharibədən sonra hesab etdilər ki, onun keçmişi kompromisçidir, lakin ləkələyici deyil.

1979-cu ildə Şeeli əvəz edib 1984-cü ilə qədər prezident postunda qalan Karl Karstens nasist strukturları ilə daha sıx bağlı idi. O, 1934-cü ildə NSDAP-in hücum dəstələrinə (SA) üzv olmuş, 1940-cı ildə isə partiyaya qoşulmuşdu. Sonradan bu qərarı karyerasını qorumaq üçün verdiyini izah etdi. İkinci dünya müharibəsi dövründə Karstens lüftvaffenin HHM bölmələrində leytenant rütbəsində xidmət edib. Müharibədən sonrakı siyasi karyerasında o, sağ-mühafizəkar mövqe tuturdu. Onun nasist keçmişi ictimaiyyətin etirazlarına səbəb oldu, xüsusilə prezident seçilən zaman.

AFR prezidentləri arasında Hitler diktaturası ilə müəyyən şəkildə bağlı olan sonuncu şəxs Rixard fon Vaytszekker idi (1984–1994). O, köhnə Prussiya aristokratiyasının nümayəndəsi idi, NSDAP üzvü deyildi, lakin 1937-ci ildə Hitleryugenddə bölmə komandiri olmuşdu. Müharibə dövründə Vaytszekker elit 9-cu Potsdam piyada alayında xidmət edib, Polşa və SSRİ-yə qarşı kampaniyalarda iştirak etmiş, kapitan rütbəsi almış və yaralanmışdı. Müharibədən sonra o, Nürnberq prosesində atasını, diplomat Ernst fon Vaytszekkeri, müdafiə etmiş, sonra da uğurlu siyasi karyeraya başlamışdı. 1985-ci ildə o, AFR prezidentləri arasında ilk dəfə rəsmi çıxışında 1945-ci ilin 8 may gününü “azadlıq günü” adlandırmışdı ki, bu, nasist keçmişinin dərk etməsində mühüm addım oldu.

AFR-in ilk altı prezidentinin bioqrafiyası ümumilikdə almanların reyxdəki müxtəlif təcrübələrini əks etdirir — nasist strukturlarında işləməkdən tutmuş müqavimətə açıq dəstək verməyə, müharibədə iştirakdan arxada humanitar və elmi işə qədər. Bütün bunlar müharibədən sonrakı Almaniyanın keçmişi və indisi barədə ictimai diskussiyanı böyük ölçüdə müəyyən edirdi. 

Keçmiş nasistlər AFR hökumətində

Başında federal kansler Konrad Adenauerin (o, bu postu 1949-1963-cü illərdə tutub) durduğu ilk AFR hökuməti, nasist keçmişi ilə qırılmanın simvolu idi. 1953-cü ildə denasifikasiya siyasəti tamamlanana qədər onun kabinetində NSDAP-ın bircə keçmiş üzvü yox idi. Adenauer AFR-in azsaylı böyük siyasətçilərindən biri idi ki, nasizmə münasibətdə ardıcıl məsafə saxlamış, bu zaman da nə mühacirətdə, nə də həbsdə olmuşdu.

Bununla belə, 1953-cü ildən sonra Adenauer kabinetində ən azı 13 keçmiş nasist yer aldı; özü də aralarında NSDAP-ın formal üzvləri deyil, daha odioz fiqurlar vardı. Hitler partiyasına 1933-cü ildə qoşulan və reyx strukturlarında hüquqşünas kimi xidmət etmiş Gerhard Şröder belələrindən idi. Müharibədən sonra o, müdafiə, xarici və daxili işlər naziri postlarını tutdu. Digər belə fiqur isə “pivə qiyamının” iştirakçısı Teodor Oberlender idi. O, Şərq cəbhəsində döyüşmüşdü və hərbi cinayətlərdə günahlandırılırdı, yeni hakimiyyət dövründə isə qaçqınlarla iş üzrə nazir təyin olundu. Lakin etirazlar səbəbindən vəzifəsindən getməli oldu.

Hökumətə belə fiqurların cəlb olunması əsasən ixtisaslı kadrların çatışmazlığı və Şərq bloku ilə konfrontasiyanın artması fonunda dövlət strukturlarını təcili bərpa etmək zərurəti ilə izah olunurdu. Bu şəraitdə prioritet nasist keçmişinin detalları yox, peşəkar təcrübə və yeni rejimə loyallıq idi.

Növbəti federal kansler Lüdviq Erhardın (1963–1966) hökumətləri isə müharibədən əvvəlki elita ilə daha böyük bağlılıq nümayiş etdirirdi. Erhard NSDAP üzvü olmasa da, nasist dövründə məsləhətçi kimi sənaye ilə əməkdaşlıq edir və işğal olunmuş ərazilər üçün iqtisadi planların hazırlanmasında çalışırdı.

Erhardın ilk kabinetində (1963–1965) ən azı doqquz nazir əvvəllər NSDAP üzvü olmuşdu, o cümlədən Valter Şeel, Kurt Şmükker və Paul Lükke. İkinci tərkibdə (1965–1966) bu cür nazirlər səkkiz nəfər idi. Erhardın hakimiyyəti AFR-də keçmiş nasistlərin siyasi elitanın tərkibinə inteqrasiyasının daimi praktikaya çevrildiyi dövr oldu. Lakin bu yanaşma Qərbi Almaniya cəmiyyətində zaman keçdikcə daha çox narazılıq doğurdu.

1966–1969-cu illərdə federal kansler olan Kurt Georg Kizinger 1933-cü ilin mayında NSDAP-a daxil olmuş və 1940-cı ildən reyx XİN-də radio-təbliğatla məşğul olmuş,  propaganda və Göbbelsin idarəsi ilə əlaqədə olmuşdur. Savaşdan sonra o, internə olunmuş, denasifikasiya prosedurundan keçmiş və “yol yoldaşı” kateqoriyasına daxil edilmişdi.

Kizingerin nasist keçmişi ictimaiyyət arasında kəskin mübahisələrə səbəb oldu. Onun kansler təyinatı zamanı da namizədliyindən imtina etmək çağırışları səsləndi — xüsusilə yazıçı Günter Qras açıq məktubla çıxış etdi. Sonradan tarixçilər Kizingerin Hitler rejiminin cinayətlərində iştirakına dair sübutlar tapmasa da, onun fiquru hələ də müharibədən sonrakı Almaniyanın keçmişdən yetərli siyasi məsafənin saxlamamasının simvolu kimi qalır.

1969–1974-cü illərdə AFR kansleri Villi Brandt yüksək səviyyəli siyasətçilər arasında antifaşist müqavimətdə fəal iştirak edən azsaylı şəxslərdən biri idi. 1933-cü ildə Hitlerin hakimiyyətə gəlməsindən sonra o, Norveçə mühacirət etmiş, burada sosialist hərəkatının nümayəndəsi və jurnalist kimi rejimə qarşı mübarizəni davam etdirmişdi. İkinci dünya müharibəsi illərində alman vətəndaşlığından məhrum olan Brandt saxta adla yaşayaraq, Norveç müqaviməti ilə əməkdaşlıq etmişdi (Norveç 1940-cı ilin yazında almanlar tərəfindən işğal edildi - Press klub). Müharibədən sonra o, Almaniyaya qayıtdı, Bundestaqın deputatı oldu və Qərbi Berlinin burqomistri vəzifəsini tutdu, 1969-cu ildə isə hökuməti rəhbərlik etdi. Brandtın nasistlərlə əməkdaşlıqdan tamamilə azad bioqrafiyası onun “yeni şərq siyasətinə” və 1970-ci ildə Varşavada məşhur diz çökmə kimi simvolik barışıq aktlarına xüsusi ağırlıq verdi.

Buna baxmayaraq, Brandtın kabinetində də daha mürəkkəb keçmişə malik şəxslər var idi. Onların ən azı doqquzu əvvəllər NSDAP üzvü olmuşdu, o cümlədən iqtisadiyyat naziri Erhard Eppler və poçt və rabitə naziri Horst Emke. Bəziləri partiyaya gənc yaşda və ya avtomatik olaraq xidmət yolu ilə daxil olmuşdu, lakin onların NSDAP üzvü olması faktı müharibədən sonrakı cəmiyyətdə hələ də kəskin siyasi mübahisələrin predmeti idi.

1974–1982-ci illərdə AFR kansleri Helmut Şmidt NSDAP üzvü olmasa da, həmyaşıdları kimi nasist gənclik təşkilatlarında iştirak etmiş, vermaxtın tərkibində şərq cəbhəsində döyüşmüş və Leninqrad blokadasında iştirak etmişdi.

Şmidt hökuməti keçmiş nasistlərin hakimiyyət orqanlarına inteqrasiyasından tədricən uzaqlaşırdı, lakin bu mirasdan tam imtina mümkün olmamışdı. Onun kabinetlərində formal NSDAP üzvləri hələ də mövcud idi — birinci və ikinci tərkiblərdə dörd, üçüncü tərkibdə isə üç nəfər. 1950–1960-cı illərdən fərqli olaraq, bu bioqrafiyalar artıq gizlədilmirdi — hər bir hal mediada müzakirə olunurdu. Bu baxımdan, Şmidt dövrü keçid mərhələsi oldu: nasist keçmişinin mövcudluğu hələ hiss edilirdi, amma ictimai və siyasi standartlar sürətlə dəyişirdi.

1982–1998-ci illərdə AFR-in, daha sonra isə birləşmiş Almaniyanın federal kansleri Helmut Kol 1930-cu illərin son nəslinə aid idi. Nasist diktaturası dövründə o, hələ uşaq idi və 1940-cı ildə üzvlüyün məcburi tətbiqindən sonra formal olaraq Hitleryugendə daxil edilmişdi. Müharibənin son aylarında, 15 yaşında Kol “Volksşturm”a çağırılmışdı, lakin heç vaxt cəbhəyə göndərilmədi. Yaşına görə o, NSDAP üzvü və ya vermaxt əsgəri ola bilməzdi. Beləliklə, Kol, həmin illərdə hadisələrdə birbaşa iştirak etmiş kanslerlərin siyahısına nöqtə qoydu.

Buna baxmayaraq, Kolun ilk hökumətlərinə hələ də nasist keçmişinə malik nazirlər daxil idi: 1982-ci il ilk kabinetdə onların sayı ən azı altı nəfər idi, o cümlədən XİN rəhbəri Hans-Ditrix Genşer və nəqliyyat naziri Fridrix Çimmerman kimi nüfuzlu siyasətçilər. Yalnız 1994-cü ildə formalaşan beşinci kabinetdə keçmiş NSDAP üzvləri icra hakimiyyətindən tamamilə yox oldu. Kolun rəhbərliyi nasist mirası ilə üzlüşmənin və diktatura ilə əlaqəsi olmayan yeni nəsil liderlərin dövrünə keçidin simvolu oldu.

NSDAP-dan olan hakimlər və məmurlar

AFR-də denasifikasiya siyasətinin yumşaldılması ilə nasist keçmişinə malik bir çox hüquqşünaslar hakim vəzifəsinə qayıtdı. Britaniya işğal zonasında 1948-ci ildə məhkəmə sədrlərinin təxminən üçdə biri, yerli məhkəmə hakimlərinin əksəriyyəti keçmişdə NSDAP üzvü idi. 1950-ci illərdə bəzi Qərbi Almaniya məhkəmələrində keçmiş nasional-sosialistlərin sayı 1939-cu ildəkindən belə yüksək olmuşdu. 1956-cı ildə AFR Federal Məhkəməsinin tərkibində hakimlərin təxminən 80 faizi nasist ədliyyəsində çalışanlar idi.

1966-cı ildə federal prokurorluqda 11 prokurordan 10-u diktatura dövründə NSDAP-da iştirak etmişdi. Nasist keçmişi olan sonuncu prokuror isə yalnız 1992-ci ildə vəzifəsindən ayrıldı.

Gələcək Federal Daxili İşlər Nazirliyi üçün 1948-ci ildə hazırlanmış ekspert rəyində “təmiz kadr” tapmağın demək olar ki, mümkünsüz olduğu göstərilirdi: nazir vəzifəsinə 26 namizəddən yalnız biri nasistlərlə bağlı deyildi. AFR Daxili İşlər Nazirliyinin yaradılmasından cəmi dörd il sonra, 1953-cü ildə əməkdaşlarının 40 faizdən çoxu keçmiş NSDAP üzvü idi.

Oxşar vəziyyət İqtisadiyyat, Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı, həmçinin Xarici İşlər nazirliklərində də müşahidə olunurdu. Ədliyyə nazirliyində nasist keçmişə malik əməkdaşların payı 75 faizə çatırdı. Federal kansler aparatında isə yüksək vəzifəli məmurların təxminən 20 faizi nasist rejimində xidmət etmişdi — zabit, nazirlik işçisi və ya işğal idarəsinin əməkdaşı kimi. 1953-cü ildə ikinci Bundestaqda 487 deputatdan 129-u keçmiş NSDAP üzvü idi. 

Belə kadr varisliyi federal səviyyədə uzun müddət qorundu. Keçmiş nasist Almaniyasının bir çox funksionerləri AFR strukturlarında karyeralarını maneəsiz davam etdirdilər. Üçüncü reyxin süqutundan sonra qurulan demokratik dövlət onilliklər boyu nasist mirası ilə sıx bağlı qaldı — amma ritorika və dəyərlərdə deyil, hökumət, məhkəmələr və nazirlikləri formalaşdıran kəslərin bioqrafiyalarında. Keçmiş NSDAP üzvləri, üçüncü reyxin məmurları və funksionerləri AFR-in ilk onilliklərinin demək olar ki, qaçılmaz hissəsi idi. Buna rəğmən, respublika demokratik kursdan sapmadı.

Nasist keçmişini dəyərləndirmə və ondan uzaqlaşma prosesi ləng, çətin və çox vaxt güzəştlərlə müşayiət olunurdu. Lakin uzunmüddətli perspektivdə məhz dayanıqlı demokratik institutlar, ictimai müzakirələr və nəsil dəyişikliyi köhnə kadrların tədricən sıxışdırılmasını və tarixin yenidən dəyərləndirilməsini mümkün etdi.(pressklub)

Hazırladı: Yadigar Sadıqlı

Mənbə: Burada