Yenixeber.org: 2025-ci il dünyada və bizim regionumuzda aktiv, hətta daha çox qeyri-ənənəvi siyasi proseslərlə başlayıb və belə də davam edir. Yaxın Şərqdə, Rusiya ilə Ukrayna arasında, qlobal miqyasda ABŞ ilə İran və Çin, hətta Avropa arasında gərginləşən qarşıdurma yeni dünya nizamı barədə təhlillərə əsas verir. Türkiyədə baş verən hadisələr, Azərbaycanla Ermənistan arasında gözlənilən sülh perspektivi isə bizi ən yaxından maraqlandıran proseslərdir. 

Bütün bu mənzərə, onun səbəb və nəticələri barədə suallarımızı tarixçi professor Xaləddin İbrahimli cavablandırıb. 

- Türkiyədə mövcud siyasi, sosial-iqtisadi durum necədir. İmamoğlunun həbsi ilə başlayan proseslər Türkiyəni hara aparır, növbədənkənar seçkilər mümkündürmü?

- Siyasi durum yavaş-yavaş stabilləşir. İqtisadi durum ürəkaçan deyil. Dünyada son dönəmlər baş verən hadisələr isə durumu bir qədər də gərginləşdirib. Müxalifət liderləri 2025-ci ilin noyabrına qədər erkən seçkilərin keçirilməsini tələb edirlər. Lakin hakimiyyət bu çağırışlara hələlik müsbət cavab verməyib. Parlamentdə 360 deputatın dəstəyi ilə erkən seçkilər qərara alınarsa, Ərdoğanın yenidən namizədliyini irəli sürməsi mümkün ola bilər. Seçkilər öz vaxtında, yəni 2028-ci ildə keçirilsə, bu zaman Anayasada dəyişmələr etmək lazım gələcək. Məncə, hakimiyyət də hər iki variantı ciddi şəkildə analiz edir. İstanbul bələdiyyəsində baş verənlərlə bağlı məhkəmə toplumu inandıran dəlil və sübutlar ortaya qoysa, bu zaman növbədənkənar seçkilər məsələsi hakimiyyətin nəzdində də aktual bir məsələyə çevrilə bilər.

- Hazırda DEM Partinin Öcalanla danışıqlar aparan heyəti partiyalarla görüş keçirir, bu günlərdə Prezident Ərdoğanla da görüşdülər. Bu sürəcdən nə çıxar, mahiyyəti nədir?

- İraqla da PKK-nın ləğv edilməsi ilə bağlı razılaşma əldə olundu. Ölkə daxilində də proses gedir. Başlanan prosesə ölkə daxilində ciddi əngəl, hələ ki, görünmür. İrəlidə daxildə bir əngəlin olacağını da güman etmirəm. Yəni PKK bir terror təşkilatı kimi tarixin arxivinə gömülür. O biri uzantılarla bağlı da oxşar proseslərin başlayacağını düşünürəm. Bu, Suriyada sabitliyin bərqərar olmasından da çox asılıdır. Türkiyə Cümhuriyyəti hazırda var gücü ilə bu həyati məsələ ilə məşğuldur.

- Türkiyənin Suriyada çətin duruma düşdüyünə dair iddialar var, xüsusi ilə İsrail Türkiyənin bu ölkədə hərbi bazalar qurmasına qarşıdır. Hətta Suriyanın keçmiş rejimdən qalma hərbi bazalarının ərazisi vurulur. Baş nazir Netanyahu bu məsələni Trampla müzakirə elədi, o da Ərdoğanı təriflədi. Daha sonra Bakıda İsrail və Türkiyə nümayəndələri arasında görüş keçirildi. Bu prosesi necə dəyələndirirsiniz, tərəflərin maraqları kompromis tapmağa imkan verirmi?

- 2025-ci ilin aprel ayı etibarilə Türkiyənin Suriyada hərbi bazalar qurmaq planları bölgədə ciddi geosiyasi gərginliklərə səbəb olub. Bu təşəbbüsə qarşı çıxan əsas aktorlardan biri İsraildir.​

Türkiyə, Suriyanın keçid dövrü prezidenti Əhməd əl-Şara ilə əldə etdiyi razılaşma əsasında Suriyada hərbi bazalar və aviabazalar qurmağı planlaşdırır. Bu razılaşma, həmçinin Türkiyə ordusunun Suriya hava məkanından hərbi məqsədlərlə istifadə etməsini və yeni Suriya ordusunun yaradılmasını nəzərdə tutur.​

İsrail hökuməti, Türkiyənin Suriyada hərbi bazalar qurmaq istədiyini və bunun İsrail üçün təhlükə yaratdığını bildirib. Baş nazir, ABŞ Prezidenti Donald Tramp ilə bu məsələni müzakirə etdiyini və İsrailin bu təşəbbüsə qarşı fəal işlədiyini vurğulayıb.​

ABŞ Prezidenti Donald Tramp isə Türkiyə ilə İsrail arasındakı fikir ayrılıqlarını həll etməyə hazır olduğunu bildirib. Vaşinqton, Türkiyənin Suriyada hərbi bazalar qurmasına razılıq versə də, İsrail hələ də müqavimət göstərir.​

İsrail və Türkiyə nümayəndələri arasında Bakıda keçirilən görüş, tərəflər arasında diplomatik dialoqun davam etdiyini göstərir. Bu görüşlər, bölgədəki gərginliyi azaltmaq və qarşılıqlı maraqları qorumaq məqsədi daşıyır. Birinci gərginlikdə də Bakı dövrəyə  girmiş və prosesi yumşaltmağa nail olmuşdu. Bu, Azərbaycanın dünyadakı nüfuzuna pozitiv təsir göstərdi. İndi də yeni proses başlayıb, güman edirəm, bunun da müsbət nəticələri olar. Yəhudi hökuməti Türkiyənin Suriya üzərindən İsrailə yaxınlaşmasından narahat olduğunu iddia edir. Ancaq Türkiyə Suriyada heç kəsin güvənliyini təhdid etmir. Bunun heç bir əlaməti yoxdur. Türkiyə Cümhuriyyəti hər zaman barışdan yanadır. Çünki  savaşmağı ən yaxşı bilən odur və savaşı bacaranlar barış tərəfdarı olar. Türkiyə Suriyadan gələn təhdidlərin qarşısını almaq üçün bu ölkədə var və məncə, irəlidə daha əsaslı şəkildə olacaq. Bu, onun doğal haqqıdır.

Türkiyənin Suriyada hərbi bazalar qurmaq planları və İsrailin bu təşəbbüsə qarşı çıxışı bölgədəki geosiyasi balansı dəyişə bilər. ABŞ-ın vasitəçilik rolu və Bakıdakı diplomatik görüşlər, tərəflər arasında kompromis imkanlarının olduğunu göstərir. Lakin bu proseslərin uğurla nəticələnməsi üçün tərəflərin qarşılıqlı maraqları nəzərə alaraq, konstruktiv dialoqa davam etmələri vacibdir.

- Azərbaycanın bu prosesdəki rolunu ayrıca olaraq necə dəyərləndirisiniz? Bu arada, Tramp Azərbaycana gecikmiş Novruz təbriki göndərdi və orada Azərbaycanın İsrailə dəstəyi xüsusi vurğulandı. Bu nə anlama gəlir?

- Azərbaycanın Türkiyə və İsrail arasındaki gərginliyin yumşaldılması istiqamətindəki səyləri, əlbəttə, təqdirəlayiqdir və Türkiyə elmi, siyasi dairələrində də müsbət qarşılanır. Çünki Türkiyə gerçəkdən İsraillə gərginlik istəmir. Ancaq məsələnin bir başqa tərəfi də var. İsrail heç ağlının ucundan da keçirməməlidir ki, Azərbaycanla yaxşı münasibətlər qurub, Türkiyə ilə düşmənlik edə bilər. Bu, iki qardaşın arasına girmək deməkdir və tarixdə bunları Tehrandan, Moskvadan çox gördük, indi də görürük. Kim nə edirsə-etsin, Azərbaycan xalqının seçimi ən gərgin durumlarda belə Türkiyədən yana olacaq. Bunu da tarixdə hər zaman gördük və hər kəs ibrət almalıdır. Məncə, İsrail çevrəsində bütün dünyanı qəzəbləndirən siyasətinə və əməllərinə, İranla bir arada Suriyadakı stabilliyi pozma siyasətinə son verməlidir. Tramp da bunu hiss edir və Bakının danışıqlardakı mövqeyini təqdir edir.

- Omanda İran-ABŞ danışıqları keçirildi, daha sonra Romada davam etdirilməsi qərara alındı. İran ətrafında vəziyyət nəyə doğru gedir, qarşıdakı aylarda nələr gözlənilir? 

- İranla ABŞ arasında heç bir qaynar çatışma olan deyil. Razılaşacaqlar, ancaq nədə razılaşdıqlarını da açıqlamayacaqlar. Açıqladıqları da gerçəklik olmayacaq. Bir az sonra İranin daxilində Azərbaycan toplumunu aldatmaq üçün yenə hər iki tərəf sərt ritorikaya davam edəcək. Çünki indiki İran rejimi ABŞ-yə də, İsrailə də, hətta bütövlükdə bütün xristian dünyasına sərf edir. Mollalar İslam dünyasını məzhəb zəminində parçalayırlar. Bu rejimi kollektiv Qərb niyə istəməsin ki?.. İsrail də İranın yaratdığı xaosdan faydalanır və ərazilərini genişləndirir. ABŞ isə bölgədə daha çox hərbi baza qurur və mövqeyini möhkəmləndirir. İran bəhanəsi olmasa, bunları etmək asan deyil. Təbii ki, arada bəzi ziddiyyətlər də yox deyil. Məncə, bu, daha çox İranın Çin üçün enerji qaynağı olması ilə bağlıdır. ABŞ İranın Çinin yanında olmasını istəmir. Onun BRİCS və ŞƏT-ə üzv olması Ağ Evi narahat edir.

- Rusiya və Türkiyənin İranla bağlı hazırkı siyasətləri nədən ibarətdir?

- Bu, iki əks istiqamətli siyasətdir. Rusiya İrandan İslam dünyasına və Türk dünyasına qarşı bir alət kimi istifadə edir və gücü çatdıqca istifadə edəcək. Türkiyə hər zaman İranın türk dünyasına düşmən siyasətinə qarşı yumşaq və dostcasına davrandı. Ancaq Tehran ölkə daxilindəki türklərin Türkiyə və Azərbaycanla isti münasibətlərdə olmaması üçün hər cür rəzilliyə əl atır. İran Türkiyə və Azərbaycanla düşmən siyasətini durdurmasa, öz içində qəzəb dalğasının qalxmasını görə bilər. Və bu zaman ona nə Rusiya, nə Çin, nə də ABŞ kömək edəcək. Son zamanlar Ankaradan da bu yöndə eyhamlar eşidilməyə başlayıb. İran Türkiyə və Azərbaycanla düşmənçilik edib daxilində 40 milyonluq bir toplumun rəğbətini qazana bilməz. Lap ölkə yönətimi tamamən türklərin əlində olsa belə...

- Ötən həftə İran və Ermənistan sərhəddə iki günlük təlimlər keçirdilər, bu Azərbaycana qarşı yönəlibmi? İran hansı mesajı verir?

- Tezliklə sülh sazişinin imzalanması yaxşı olardı. Qeyri-müəyyənlik, əlbəttə, ilk növbədə İran və Rusiyaya sərf edir. Lakin bu məsələdə qərbin əksər ölkələri sülhün tərəfdarı kimi görünür və bu amil prosesə pozitiv təsir göstərir. Almaniya Prezidentinin Azərbaycan ziyarəti həm də bu məsələ ilə bağlı idi. Azərbaycanla Ermənistan arasında sülh Rusiya-Ukrayna sülhündən öncə imzalansa, çox yaxşı olar. Sülh gecikdikcə zaman-zaman gərginliklər yaşanacaq. Qeyri-sabitlik qeyri-müəyyənlikdən qidalanır.(Pressklub)