Onun çoxsaylı jurnalist dostları olsa da, müsahibə verməkdən həmişə çəkinib, “mənim filmlərim haqqımda hər şeyi danışır” deyə, mətbuatdan yayınıb.

Yenixeber.org: Bəli, həqiqətən də Leonid Qayday yaratdığı ekran əsərləri ilə öz yaradıcılıq imkanlarını nümayiş etdirib, rejissor, aktyor, ssenarist kimi nəyə qadir olduğunu əyani şəkildə ortaya qoyub.

Qayday haqqında söhbət düşəndə kino mütəxəssisləri qeyd ediblər ki, onun adının titrlərdə göstərilməsi çox da vacib deyil, çünki çəkdiyi filmlərin elə ilk dəqiqələrindən Leonid Qaydayın dəsti-xətti, özünəməxsusluğu, cəlbediciliyi tamaşaçıya filmin kimə məxsus olmasını bəlli edib.

Leonid Qayday 1923-cü ildə Amur vilayətinin Svobodnı şəhərində anadan olub. Hələ uşaq olarkən ailə əvvəlcə Çitaya, sonra isə İrkutsk şəhərinə köçüb. Qayday ilk təhsilini İrkutskda 42 saylı dəmiryolu məktəbində alıb. 1941-ci ildə sovet-alman müharibəsi başlananda hərbi xidmətə yollanıb. 20 mart 1943-cü ildə serjant rütbəsində olan Qayday növbəti kəşfiyyat tapşırığını yerinə yetirərkən yaralanıb. Bir il hospitalda müalicə aldıqdan sonra o, hərbi xidmətə yararsız sayılıb və xidmətdən tərxis olunub.

İrkutska qayıdan Qayday şəhərdə fəaliyyət göstərən teatr kurslarına yazılıb. 1949-cu ildə isə qəbul imtahanlarından yüksək bal toplayaraq Moskvada Ümumrusiya Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutuna daxil olub.

Leonid Qayday ali təhsilini başa vurduqdan sonra 1955-ci ildən “Mosfilm” kinostudiyasında rejissor kimi fəaliyyətə başlayıb.
Bəlkə də həmin ərəfədə çoxları rejissorluq fəaliyyətinə yeni başlayan Qaydayın uğur qazanmasının hələ çox uzaqlarda olduğunu düşünüb. Amma bu düşüncədə olanlar yanılıblar. Cəmi bir ildən sonra Qayday “Uzun yol” filmini təqdim edib. Filmin ilk nümayişində SSRİ xalq artisti, beş dəfə Stalin mükafatı laureatı, tanınmış rejissor Mixail Romm Leonid Qayday haqqında yüksək fikir bildirib, onun qısa müddət ərzində qazanacağı uğurlara əminliyini söyləyib.

1960-1970-cı illərdə çəkdiyi filmlərlə Leonid Qayday populyarlığının pik zirvəsində dayanıb. “İşgüzar adamlar”, “I əməliyyatı və Şurikin digər macəraları”, “Qafqaz əsiri və Şurikin yeni macəraları”, “Brilyant əl”, “12 stul”, “İvan Vsilyeviç peşəsini dəyişir”, “Risk nəcib işdir” və digər filmlər böyük tamaşaçı auditoriyası qazanıb. Dillər əzbərinə çevrilən bu filmlərə görə Qayday ən yüksək dövlət mükafatlarına layiq görülüb.

Leonid Qayday çox sadə və sakit bir insan olub. Qalmaqalları sevməyən rejissor ölkənin siyasi həyatına baş qoşmayıb. Amma onun sovet liderləri haqqında özünəməxsus fikirləri olub. Qayday Stalinin xidmətlərini yüksək qiymətləndirib. Hələ tələbə olarkən, 1949-cu ildə Moskvada İosif Stalinin 70 illik yubileyi keçiriləndə o, İrkutskda yaşayan valideynlərinə yazdığı məktubda qeyd edib: “Bütün şəhər Stalinin portetləri ilə bəzənib. Qırmızı meydanda bayram izdihamı var. Moskvada Stalinin yubileyi ən böyük bayram kimi qeyd olunur. Yəqin ki, belə izdiham, belə bayram ovqatı yalnız 1945-ci ilin mayın 9-da, qələbə günü olub. Stalin bu təntənəyə layiqdir, onun vətən qarşısındakı xidmətləri danılmazdır...”

Nikita Xruşov haqqında danışmağı sevməyən rejissor fikrini yalnız bir cümlə ilə bildirib: “İncəsənətdən anlayışı olmayan bir insan haqqında mən nə danışa bilərəm, amma yenə də minnətdar olmalıyam ki, işimizə çox qarışmayıb”.

Rejissorun Leonid İliç Brejnevlə şəxsi tanışlığı olub, onlar bir neçə dəfə görüşüblər. Qayday baş katib haqqında həmişə müsbət fikir söyləyib. Ən başlıcası isə Qayday Brejnevi “Qafqaz əsiri və Şurikin yeni macəraları” filminin “xilaskarı” adlandırıb. Belə ki, filmin kütləvi nümayişə buraxılmasında Qayday və ssenari müəllifləri çox böyük narahatlıq keçiriblər. Sovet ideologiyasının ən güclü vaxtlarında “qonşu rayonda təzəbəy partiya üzvünü qaçırıb” kimi ifadəyə görə ən ağır cəzaya da məhkum olmaq mümkün idi. Amma bu narahatlıq çox uzun çəkməyib. İstirahət günlərinin birində Brejnev köməkçisindən yeni bir filmə baxmaq istədiyini bildirib. Köməkçi heç kimə xəbərdarlıq etmədən “Qafqaz əsiri”ni Leonid İliçin ixtiyarına buraxıb. Film Brejnevə o qədər ləzzət edib ki, hətta gülməkdən gözləri yaşarıb və elə həmin anda da filmin kütləvi nümayişə buraxılmasını göstəriş verib.

Yuri Andropovun DTK sədri olduğu dövrdə Leonid Qayday tez-tez DTK əməkdaşları ilə görüşmək məcburiyyəti qarşında qalıb. Senzura rejissora çox qadağalar qoyub. Sovet kinosu tarixində komediya janrında çəkilmiş ən məşhur ekran əsərlərindən biri olan və bir hissəsi Bakıda çəkilən “Brilyant əl” filmində Geşanı (Andrey Mironov) özünə cəlb etmək istəyən fahişə obrazı Qayday üçün problem yaradıb. Həmin səhnəni saxlamaq üçün Leonid Qayday dəfələrlə məmur qapıları döyməyə məcbur qalıb.

Leonid Qayday çəkdiyi filmlərdə ən məşhur aktyorlarla işləyib. Sözsüz ki, bu məşhurların da özlərinə görə iddiaları və kaprizləri olub. Lakin rejissor bu kaprizlərlə hesablaşmayıb. Çəkiliş meydançalarında son dərəcə ciddi və tələbkar olan Qayday hətta aktrisa olan həyat yoldaşı Nina Qrebeşkovaya da güzəştə getməyib. Qeyd edək ki, Qayday öz həyat yoldaşı ilə institutda bir qrupda oxuyub. Rejissor bəzi filmlərdə öz həyat yoldaşına da rol verib.

Qayday üçün filmin ərsəyə gəlməsində ən çətin proses aktyorların seçimi olub. O, bu işə böyük vaxt sərf edib. “12 stul” filmində isə aktyor seçimi ona növbəti problemi yaşadıb. Qayday Ostar Bender roluna Vladimir Vısotskini dəvət edib. Tərəflər razılığa gəlib. İlk çəkiliş günü Vladimir Vısotski çəkilişə gələ bilməyib. Səbəbini araşdıranda Qaydaya məlum olub ki, Vısotski həmin gün sərxoş olaraq yatıb. Səhərisi gün Qayday ona zəng vurub və bir daha onu çəkilişə dəvət etməyəcəyini söyləyib. Rejissor sona qədər öz sözünün üstündə dayanıb.

Leonid Qaydayın aktyorlarla qeyri-rəsmi bir müqaviləsi də olub. Hər hansı bir aktyor çəkiliş zamanı ssenaridən kənar filmə uğur gətirə biləcək bir hərəkət etdikdə, yaxud ifadə işlətdikdə rejissor onu şampan şərabı ilə mükafatlandırıb. Bu məsələdə Yuri Nikulin Qaydaya şampan aldırmaqla az qala onu müflisləşdirib.

Ömrünün son illərində Leonid Qaydayın səhhətində ciddi problemlər yaranıb. Hədsiz dərəcədə tütün aludəçisi olan Qayday çəkdiyi siqaretlərlə ağciyər və tənəffüs yollarındakı problemləri daha da artırıb.

Leonid Qayday 1993-cü ildə, 70 yaşında vəfat edib. O, Moskvada, Kuntsevo qəbirstanlığında dəfn olunub.(musavat)

İlham Cəmiloğlu