"Xeberinfo.com":   

1915-1918-ci illərdə Azərbaycanın müstəqilliyinin təmin edilməsi, dövlətçiliyimizin erməni və rus, ümumən          Qərb şovinizmindən qorunması, xalqımıza qarşı törədilən soyqırımın qarşısının alınması naminə qardaş            köməyinə gələrək, şəhid olmuş Türk əsgərlərinin şərəfinə Şəkinin Vərəzət kəndinin aşağı hissəsində                “Çələngəz” abidə-xiyaban kompleksi mövcuddur. Həmin xatirə abidəsi 2002-ci ildə yaradılmışdır. Naməlum        Türk əsgərinin xatirəsini yad etmək məqsədilə 31 mart soyqırımı günü ərəfəsində, yəni bu gün – mart                ayının 28-də “Borçalı” Cəmiyyətinin sədri Zəlimxan Məmmədlinin rəhbərliyi və təşkilatçılığı ilə bir qrup ziyalı        xatirə-kompleksinə gedərək, naməlum Türk əsgərinin xatirəsini yad etmişlər. Tədbirdə Zəlimxan Məmmədli        Bakıdan gəlmiş nümayəndə heyətinin xeyirxah missiyası barədə məlumat vermiş, Türk Dünyası üçün böyük        önəm daşıyan tarixi bir dönəmdə bu cür taleyüklü məsələlərə hər zamankından daha artıq diqqət                      yetirilməsinin vacibliyini vurğulamışdır. Türklüyümüzün qürur və şərəf tarixində öz möhürünü vurmuş şəhid            övladlarımızın gənc nəsillər üçün örnək ola biləcək mübarizə və mücadilə yolu barədə fikirlərini söyləmişdir.        Vərəzət kənd orta məktəbinin direktoru Ələkrəm Məmmədov “Çələngəz” xatirə kompleksinin yaradılmasını          burada uyuyan şəhid Türk əsgərinin xatirəsinə Şəki camaatının ehtiram göstərməsinin məntiqi nəticəsi kimi        xarakterizə etmişdir. Kənd icra nümayəndəsi Ələşrəf Müslümov, Axund Hacı Arif, şair-tərcüməçi Giya                Paçxataşvili, “Elimiz.Günümüz” qəzetinin baş redaktoru Qiymət Məhərrəmli, ziyalılardan Abbas Əhmədov,            Rəsul Rəsulov, Elbəyi Cəlaloğlu, Gülməmməd İsrafiloğlu, 81 yaşlı Fəridə Məmmədova, Əhməd Əhmədov,        Balənməd Məmmədov, Nemət Məmmədov və başqaları Türk Dünyasının azadlığı və müstəqilliyi uğrunda          qurban getmiş bütün şəhidlərmızin xatirəsinə ehtiramlarını bildirərək, qanla suvarılmış Türk torpaqlarının hər        qarışının göz bəbəyi kimi qorunması üçün bu gün hər zamankından daha sıx birləşmənin vacıb olduğunu          vurğulamışlar. Abidənin üzərinə tər qərənfillər düzülmüş, şeirlər səsləndirilmiş, xatirə şəkilləri çəkdirilmişdir.

Türk Dünyasının böyük şairi Bəxtiyar Vahabzadənin “Tək qəbir”ə həsr etdiyi şeirin iki bəndi xatirə                    kompleksinin üzərinə həkk olunmuşdur. Qonaqlar kompleksin ərazisi ilə də tanış olmuşlar.

Çıxış edən kənd sakinləri vaxtilə Şəkinin icra başçısı olmuş Əşrəf Məmmədovun bu abidənin                            yaradılmasındakı müstəsna xidmətini qeyd edərkən, Əşrəf müəllimin bu kompleks haqqındakı yazısından          bəzi nüansları xatırladım:

Mən hələ uşaq olarkən tez-tez kəndimizdən buranı ziyarət etməyə gələrdik. İlk əvvəl insanlara buranın ətrafını çəpərləməyə belə imkan vermirdilər. Sonralar ağacdan çəpər düzəldərək, qəbri hər tərəfdən əhatəyə aldılar. Daha sonralar isə, gördüyünüz kimi, dəmir məhəccərlə əvəz etmişlər. Azərbaycan rus-sovet imperiyasının tərkibində olduğu müddətdə buraya vəzifəli şəxslərin gəlməsi qadağan idi. Bununla belə, qadağalar sıravi insanlara öz təsirini göstərməkdə aciz idi. Şəki şəhərindən və ətraf kəndlərdən adamlar gizlin olaraq buraya gəlir və “Tək qəbir”i yad edirdilər. 1930-cu illərdə həmin qəbri yaddaşlardan silmək, izini itirmək üçün buradan keçən dədə-baba yolunu bağladılar, indi həmin yoldan nişanə belə yoxdur. Qəbrin ətrafındakı mühafizə çəpərini sökdülər. Görəndə ki, insanlar buranı yenə də ziyarət edirlər, bu dəfə qəbrin əsas nişangahını – nəhəng palıq ağacını kəsərək yox etmək istədilər. Amma adamlar palıd ağacına müxtəlif rəngli əsgilər bağlamaqla, onu toxunulmaz etdilər. Buranın fiziki məhvindən ehtiyatlanan imperiya əyanları ideoloji maşının bütün gücünü “Tək qəbir”in tarixinin saxtalaşdırılmasına yönəltdilər. Əsas hədəf gənc nəslin düşüncəsinin yanlış formalaşdırılması idi. Yaşlı nəsil bu qəbirdə kimin uyuduğunu yaxşı bilirdi. Günlərin bir günü Vərəzət kəndində ibtidai sinif şagirdlərini məktəbin həyətinə toplayaraq, təbliğat aparmağa başladılar. Şəhərdən gəlmiş maarif şöbəsinin inspektoru “Tək qəbir”in tarixindən də danışdı. O dedi:Uşaqlar, savadsız adamların kor-koranə söhbətlərinə inanmamalısınız, bir çox məsələlər barəsində uydurma danışırlar. Məsələn, götürək sizin kəndinizin girəcəyindəki “Tək qəbir” barəsində danışılan sözləri. Həmin “Tək qəbir” kimindir? Ərəbistandan bu yerlərə dəvə ilə nöyüt, duz gətirərlərmiş. Həmin adamlar mallarını satdıqdan sonra  qayıdıb gedərlərmiş. İldə bir neçə belə ticarət karvanı gələrmiş. Həmin səfərlərdən birində ərəblər öz malını satıb qayıdarkən, bizimkilər onları tamah məqsədi ilə öldürərək pulunu ələ keçirmiş və oradaca torpağa basdırmışlar.

Şəhərdən gələn inspektorun danışdıqlarına qulaq asan ibtidai sinif şagirdlərindən biri də mən idim. Həmin gün  evə qayıdaraq inspektorun söylədiklərini olduğu kimi anama danışdım.

Anam bu fikrə öz etirazını bildirdi:

Tək qavır övliyadır, bala, - dedi. – Çox keçməz ki, həmin adamların cəzasını Allah özü verər. Sən heç zaman oraya şəkk-şübhə gətirmə.

Anamın dedikləri nə qədər inandırıcı olsa da, düşüncəmə həkk olunmuş inspektorun söylədikləri,                      müəllimimin də təsdiq etdiyi fikirləri yarıb keçmək gücündə deyildi. Oğlunun inanmadığını görən anam                qorxurdu ki, ziyarətgaha edilən şəkk-şübhə mənə zərər verər. Ona görə də axşam atam işdən gələndə              oğlunun söylədiklərini ona açmaq qərarına gəlir.

Atam İsrafil kişi “Tək qəbir” haqqında məktəbdə deyilən sözlərin iyrənc bir yalan və Türkdilli xalqların                  köklərini, abidələrini, şəxsiyyətlərini unutdurmaq işinin tərkib hissəsi olduğunu yaxşı bilirdi. Onu hədsiz                narahat edən məhz bu idi. Düşünürdü ki, bir zaman gələcək, İsrafil kişi və onun kimilər həyatdan                        köçəcəklər. Yeni yazılan tarixi əsərlər isə rus-sovet ideologiyasının senzurasından keçdikdən sonra çap            edilirdi. Gənc nəsil “Tək qəbir”in tarixini məcburi qaydada maarif şöbəsinin inspektoru kimi insanlardan, ən          yaxşı halda isə tarixi həqiqətlərin saxtalaşdırıldığı kitablardan öyrənə biləcək. Həqiqət, heç olmazsa şifahi          olaraq yeni nəslə ötürülməlidir.

Atam, sözün düzünü danışmaqdan çəkinməyən bir insan idi. Övladlarına da sözün düzünü deməyi öz borcu        hesab edirdi. Ona görə də bazar günü evdə qalmağı və övladları ilə heç olmasa bir neçə saatlığa bir yerdə        olmağı qərara almışdı.

Səhər yeməyindən sonra atam bizimlə söhbətə başladı. Mən dərslərim haqqında danışdıqdan sonra,                şəhərdən gələn qonağın “Tək qəbir” ziyarətgahı barəsində söylədiklərini atama dedim. O, əsəbləşdiyini            gizləyə bilmirdi. Sifəti gah ağarır, gah da qaralırdı. Həqiqəti övladlarına açıb söyləməyi qərara alsa da, bu          həqiqəti elə çatdırmaq istəyirdi ki, uşaqların öz müəllimlərinə olan inamları itməsin.

Atam ehmal-ehmal dilləndi:

Keçmişdə gavurlar (erməni və rusları nəzərdə tuturdu) bizləri yurd-yuvalarımızdan didərgin salanda, körpə uşaqlarımızı, ahıl qocalarımızı öldürəndə, bizi bu bəladan qurtarmaq üçün Türk qardaşlarımız Anadoludan gələrək arxa durdular; erməninin, rusun əlindən bizi aldılar. Gavurların planı torpaqlarımızı ələ keçirmək, özümüzü isə yer üzündən yox etmək idi. Həmin vaxt Türk generalı Nuru paşanın komandanlığı altında Naxçıvana, Bakıya, Gəncəyə, Şamaxıya, Qarabağa, Qubaya gələn Türk əsgərləri gavurlarla mübarizəyə girişdi. Türk ordusunun 130 nəfərlik bir heyəti də Şəkinin ərazisinə Ağ Püləkən, Səbətli kəndləri, Oğuz rayonun Calıd kəndi istiqamətindən erməni-rus silahlı birləşmələri tərəfindən edilən təcavüzün qarşısını alırdılar. Erməni-rus silahlı qrupları azərbaycanlıların hər gün qanını tökür, günahsız insanları öldürürdülər. Şəkidə ən böyük müdafiə zolaqları Zəyziddə, Göynükdə idi. Bu yerləri ələ keçirdikdən sonra Şəki şəhərini tutmaq istəyirdilər. Vərəzət kəndinin girəcəyində gavurlarla döyüş başlayır. Bizimkilərin tərəfində Nuru Paşanın 60 nəfərdən ibarət kəşfiyyatçı əskərləridə vuruşurdu. Bir ay gecə-gündüz davam edən silahlı və əlbəyaxa toqquşmalardan sonra erməni-rus birləşmələri darmadağın edilərək məğlubiyyətə uğradıldı. Əgər türk əsgəri olmasaydı çətin ki, bizimkilər təpədən-dırnağa silahlanmış düşmənin öhdəsindən gələ bilərdi. Oradakı döyüşlərdə 6 nəfər Türk əsgəri, 70 şəkili şəhid oldu. Camaatımız şəhid Türk əsgərlərini öz övladları kimi mübarizə apardıqları torpaqlarda - Vərəzət kəndinin girəcəyində yolun kənarında, çəmənlikdə dəfn etdilər. Camaatımız bu qəbri ziyarətgaha çevirdi, qorudu və indiyədək də qorumaqdadır. Həmin qəbrin yerinin itirilməsi üçün çox cəhdlər, fitnə-fəsadlar olmuşdur. Lakin camaatımız bu fitnəkarlıqların qarşısını almağı hər zaman bacarmışdır. Görəndə ki, “Tək qəbir”i fiziki olaraq məhv edə bilmirlər, başladılar buradakı qəbirdə yatan şəhidlərin alverçi ərəblər olduğunu təbliğ etməyə. Gün gələcək, Allah hər şeyin öz adı ilə çağırılmasına imkan verəcəkdir! “Ora Türk qəhrəmanının Nuru Paşanın əsgərinin qəbridir!” Allahdan onlara rəhmət diləyirəm!

Bütün Türk Dünyasının fəxri olan Bəxtiyar Vahabzadə Şəkidə naməlum Türk qəbrinin üstündə olarkən, olub-        keçənləri təkrar yaddaşına qaytarırdı. Gözlərində yaş olsa da, üzündə işıq, əhval-ruhiyyəsində sevinc                duyulurdu, burada görülən işlərdən hədsiz məmnun idi:

Türk əsgəri təkcə qan, məslək qardaşlarını erməni taunundan xilas etməmişdir. O həm də yer üzündə demokratik dəyərlərin, insanlığın, mədəniyyətlərin mühafizə edilməsinə özünün töhfəsini vermişdir. Türk əsgərinin ayağı haraya dəymişsə, orada özgürlüyü, barışı, ədaləti təmin etmişdir. Bizdən əvvəlki nəsillər bunun şahidi oldular. Bizim nəsillər bunları öz ata-analarından eşitdilər, bizdən sonrakılar da bu abidəni ziyarət edəcək və tariximizi öyrənə biləcəklər.

Mən yaranmış bu tarixi andan istifadə edərək. bir istəyimi açıqladım:

<!Bəxtiyar müəllim, istəyirik “Tək qəbir”lə bağlı, şəhid Türk əsgərinin şəninə bir şeir həsr edəsiniz. Bu şeir parçasını oxuyan hər kəs “Tək qəbir”in tarixini, Türk əsgərinin məqsədini öyrənə bilsin: şəhid əsgər kimdir, haradan gəlmişdir, nə üçün və kimlərə qarşı bu torpaqlarda dötüşmüşdür?

Bəxtiyar Vahbzadə razılaşdı.

Aradan iki ay keçdikdən sonra Bəxtiyar Vahabzadə mənə bir məktub ünvanladı:

“Naməlum Türk əsgərinin abidəsi üçün istədiyiniz şeiri iki variantda yazdım, özünüz seçin. Mən iki bəndlik şeiri daha münasib bilirəm, hər halda məsləhət sizindir.

Hörmətlə, Bəxtiyar Vahabzadə. 30.04.2002”

Şeirin birinci variantı belə idi:

Gərək ibrət ola bu günə keçmiş,

Gətir xatirinə ötən illəri.

Basdığın torpağı xilas eyləmiş,

Qan qardaşın olan bu Türk əsgəri.

Şeirin ikinci variantında isə belə deyilirdi:

Yolçu, dayan burda, düşün bu yerdə,

Soruş, “Kimdir yatan bu tək qəbirdə?”

O, bir Türk əsgəri, yarandı haqdan.

Sənin köməyinə gəldi uzaqdan.

O sənin arxanda bir dağa döndü,

Bu torpaq yolunda torpağa döndü.

Yolçu, bir anlığa burda dayan, dur!

Ayaq basdığın yer ona borcundur!

“Çələngəz” abidə-xiyaban kompleksi 2002-ci ilin may ayının 28-də - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin                müstəqilliyinin elan edildiyi günün ildönümündə xalqımızın üzünə açıldı. Yeni ailə quran övladlarımız buraya        gələrək dua edir, şəkil çəkdirirlər. Gələn qonaqların içərisində nazirlər, səfirlər, millət vəkilləri, tarixçilər,              əsgərlər, din xadimləri də olur.

Heç də təsadüfi deyildir ki, bir neçə il əvvəl Türkiyə Respublikasının baş naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğan              Azərbaycana gəldiyində, Bakıda Milli Məclisdə deputatların qarşısında çıxış edərək, Türkiyə-Azərbaycan            qardaşlığından danışarkən, Şəkidə şəhid Türk əsgərinin şərəfinə ucaldılmış abidə-xiyaban kompleksinin bu        qardaşlığa ibrətamiz örnək olduğunu söyləmiş və burada daşlar üzərinə həkk edilmiş şeiri əzbərdən                  oxumuşdur.

Qiymət MƏHƏRRƏMLİ