İsrail ilə İran arasında 13 iyundan bəri davam edən raket zərbələri və qarşılıqlı təhdidlər regional ticarət marşrutlarını gerçək təhlükələrlə üz-üzə qoyur. Azərbaycan üçün əsas suallardan biri də budur ki, Tehranın ucuz ərzaq təklifləri, Təl-Əvivin isə enerji bazarı və yüksək texnologiya idxalı hansı dərəcədə zərər görə bilər?

Yenixeber.org: Məlumata görə, 2024-cü ildə İran İslam Respublikası ilə ticarət dövriyyəsi Azərbaycanın ümumi ticarət dövriyyəsinin 1,3 faizi həcmində olub. Hesabat ilində Azərbaycan İrana 14 milyon ABŞ dolları dəyərində məhsul ixrac edib. Ötən il ölkəmiz İrandan məhsul idxalını illik müqayisədə 160 milyon ABŞ dolları və ya 33,8 faiz artıraraq 633 milyon dollara çatdırıb. Cənub qonşumuzdan alınan məhsullar ölkəmizin ümumi idxalının 3,01 faizini təşkil edib. Bu tendensiya 2025-ci ilin ilk aylarında da davam edib. Dövlət Gömrük Komitəsinin məlumatına görə, cari ilin yanvar-mart aylarında Azərbaycanla İran arasında ticarət əməliyyatlarının həcmi 157,2 milyon dolları təşkil edib ki, bu da əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 22,3 milyon dollar və ya 16,5 faiz çoxdur. Hesabat dövründə İran ilə ticarət dövriyyəsi Azərbaycanın ümumi ticarət dövriyyəsinin 1,30 faiz həcmində olub.

Bu ilin birinci rübündə Azərbaycandan İrana cəmi 4,9 milyon dollarlıq məhsul ixracı qeydə alınıb. Ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə bu sahədə 1,7 milyon dollar və ya 50,7 faizlik artım qeydə alınıb. Eyni zamanda, hesabat dövründə İrandan ölkəmizə 248,8 milyon dollar dəyərində idxal əməliyyatları icra olunub ki, bu da 2024-cü ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 20,6 milyon dollar və ya 15,7 faiz artım deməkdir. İrandan idxal edilən ərzaq məhsulları (xüsusilə meyvə-tərəvəz, çay və ət) Azərbaycanın bazarında ucuz alternativlər hesab olunur. 

İsrailə gəlincə, 2024-cü ildə Azərbaycan ilə İsrail arasında ticarət əlaqələri əvvəlki illərlə müqayisədə əhəmiyyətli dərəcədə azal;b. İki ölkə arasında ümumi ticarət dövriyyəsi 760,2 milyon ABŞ dolları təşkil edib ki, bu da 2023-cü ilin eyni dövrü ilə müqayisədə təxminən 46 faiz azalma deməkdir. Ticarət dövriyyəsinin əsas hissəsini Azərbaycan tərəfindən İsrailə ixrac olunan məhsullar, xüsusilə də xam neft təşkil edib. Belə ki, 2023-cü ildə bu göstərici 1,4 milyard dollar olduğu halda, 2024-cü ildə İsrailə ixrac 733,5 milyon dollara düşüb. Bu, Azərbaycanın ümumi ixracında İsrailin payının da azalmasına səbəb olub. 

İsraildən Azərbaycana idxal olunan məhsullar əsasən kimyəvi maddələr, sənaye avadanlıqları, tibbi və optik cihazlar, həmçinin aqrar texnologiyalar sahəsinə aid məhsullardır.

1. Cari rəqəmlər: 2024 və 2025-in I rübü

2025-in yanvar-martı: 

İranla dövriyyə 157,2 mln dollara (+16,5 %) yüksəlib; ixrac 4,9 mln dollar. idxal 148,3 mln dollar.

Pay yenə 1,3 % civarındadır.

2. Risk xəritəsi

İrandan idxal kanalları, istehlak inflyasiyasının əsas təzyiq nöqtəsidir. Həssas kateqoriyalar gəldikdə, bura ucuz meyvə-tərəvəz, çay və ət məhsulları daxili bazarda qiymət sabitliyinin “yastığı” rolunu oynayır.

Sərhədlərin (Astara, Biləsuvar) bağlanması və ya bank-ödəniş kanallarına sanksiya blokadası tətbiq edilərsə, bu zaman ərzaq indeksində 3–5 faiz bəndi qiymət artımı potensialı gözlənilə bilər ki, bu da xüsusən aşağı gəlirli təbəqənin sosial durumuna mənfi təsir edəcək. 

İran mallarını əvəzləyəcək alternativlər isə Türkiyə, Gürcüstan, Orta Asiya və daxili istixana klasterləridir.

İsrailə gəldikdə, hazırda bu ölkə idxalının 40 %-ə qədərini hələ də Azərbaycan nefti hesabına təmin edir. Yaxın Şərqdə gərginlik daha da dərinləşərsə, Hayfa və Aşdod terminallarında sığorta haqları və gəmiçiliyin xərci yüksələ bilər. Qiymət itkisi mümkündür, amma Azərbaycan nefti üçün Aralıq dənizi hövzəsində alternativ bazar çoxdur.

Onu da qeyd edək ki, İsrailin aqro-suvarma, tibbi cihaz və dron texnologiyaları üzrə idxalı cəmi 30–35 mln dollar təşkil edir, məbləğ az olsa da, lakin dəyər zəncirində kritik komponentdir.

Bu sahədə gecikmələr aqrar-rəqəmsal layihələrə təsir edə bilər.

3. Hansı əlaqələr daha çox “zərər görəcək”?

Nəticə olaraq vurğulayaq ki, ən böyük təzyiq İran vasitəsilə gələn ucuz ərzaq zənciridir. İstehlak bazarında qiymət şokları və sosial narazılıq ehtimalı yüksəkdir. İkinci dərəcəli risk isə İsrailə neft satışının azalmasıdır. Amma qlobal bazar şərtləri bu zərbəni yumşaldır.

Hökumət problemləri yumşaltmaq üçün təchizat diversifikasiyasına gedə bilər. Bu kontekstdə strateji ərzaq ehtiyat fondunun həcmi artırılması, alternativ ölkələrlə qabaqcadan alış müqavilələri bağlanması çıxış yollarından biridir. 

Sonda qeyd edək ki, İsrail-İran hərbi qarşıdurmasının intensivləşməsi Azərbaycanın ticarət coğrafiyasını tam bağlamır, lakin istehlak bazarındakı İran asılılığı qısa müddətdə büdcə gəlirlərindən daha kəskin sosial-iqtisadi təsir yarada bilər. Risklərin balanslı idarəsi üçün hökumət paralel olaraq həm ərzaq mənbələrini şaxələndirməli, həm də neft ixracını yeni uzunmüddətli müqavilələrlə sığortalamalıdır.(pressklub)