Zəngəzur dəhlizi: Geosiyasi və iqtisadi perspektivlər

Yenixeber.org: İkinci Qarabağ müharibəsinin dayandırılması barədə Üçtərəfli Bəyanatın imzalanmasından dörd ildən çox vaxt keçməsinə baxmayaraq, Ermənistan hələ də Azərbaycanın qərb bölgələri ilə Naxçıvan arasında nəqliyyat əlaqəsinin təmin olunması öhdəliklərini sabotaj etməyə davam edir. Azərbaycan genişmiqyaslı infrastruktur layihələrini həyata keçirərək dəhlizin açılmasına hazırlıq görür. Buna baxmayaraq, Ermənistan razılaşmalara zidd olaraq prosesi ləngidir, müxtəlif bürokratik maneələr yaradır və “suverenlik” bəhanəsindən istifadə edir. Bakı isə sonsuza qədər gözləmək niyyətində deyil və dəfələrlə xəbərdarlıq edib ki, diplomatiya nəticə verməsə, məsələ daha sərt üsullarla həll olunacaq.

                          Geosiyasi risklər

Bu halda Rusiya ənənəvi taktikasına sadiq qalaraq, həm Bakının, həm də İrəvanın tam uğur qazanmasına imkan verməməyə çalışacaq. Azərbaycanın sərt addımları beynəlxalq sanksiyalara, Qərbin regionda mövcudluğunun artmasına və üçüncü dövlətlərin münaqişəyə cəlb olunmasına gətirib çıxara bilər ki, bu da bölgədə yeni qeyri-sabitlik dalğası yaradacaq. Ona görə də qətiyyət və təmkin arasında balans saxlamaq uğurun əsas faktorlarından biri ola bilər.

                     İqtisadi potensial və sabotaj

Zəngəzur dəhlizi təkcə siyasi deyil, həm də iqtisadi layihədir. Yollar şüarlarla deyil, beton, polad və əmək sayəsində tikilir. Onun reallaşması üçün mühəndis-layihələndirmə, xüsusi tikinti materialları, texnika və ixtisaslı kadrlar tələb olunur ki, bunların sayı Ermənistanda məhduddur. İlkin hesablamalara görə, layihənin dəyəri 1 milyard dollardan çoxdur və tikiləcək infrastrukturun (dəmir yolu, avtomobil yolları, boru kəmərləri və enerji şəbəkələri) siyahısından asılı olaraq dəyişir.

Bu zaman, Türkiyə layihəyə sadiqliyini nümayiş etdirərək, yaxın aylarda öz ərazisindən keçəcək 224 kilometrlik hissədə tikinti işlərinə başlamağı planlaşdırır. Ekspertlərin fikrincə, Zəngəzur dəhlizi ilk mərhələdə illik 5-10 milyon ton yük daşımağa imkan verəcək və infrastruktur inkişaf etdikcə bu rəqəm 15-20 milyon tona qədər arta bilər. Azərbaycanın tranzit haqqından əldə edəcəyi gəlir ildə 150-300 milyon dollar arasında dəyişə bilər. Türkiyə bu marşrutdan Orta Asiyaya mallarını göndərmək üçün istifadə etməyi planlaşdırır ki, bu da onun logistika xərclərini 10-15% azaldacaq. Perspektivdə isə bu dəhliz Türkiyə ilə Azərbaycan arasındakı ticarət dövriyyəsini 30-40% artıra bilər.

Ermənistanın gəlirlərinə gəldikdə, əgər Ermənistan Azərbaycanın tranzit tariflərinə uyğun (məsələn, ton başına 10-15 dollar) tariflər tətbiq etsə, bu halda ölkənin tranzitdən illik gəliri 50-150 milyon dollar arasında ola bilər.

Lakin təhlükəsizlik məsələsi açıq qalır: Azərbaycan israr edir ki, Ermənistan ərazisində dəhlizin mühafizəsini üçüncü tərəf təmin etsin, lakin Fransanın iştirakı istisna edilir. Ermənistan isə dəhlizin xarici idarəetməyə – xüsusilə Türkiyə və ya Rusiyanın nəzarətinə keçməsinin ərazi suverenliyini təhlükəyə atacağını bildirir. İrəvan alternativ olaraq “Sülh kəsişməsi” adlı öz logistika layihəsini irəli sürür. Lakin bu layihə böyük sərmayələr tələb edir və gəlirliliyi qeyri-müəyyəndir.

                            Orta dəhliz və onun alternativləri

• Bakı–Tbilisi–Qars (BTK) dəmir yolu – İllik yükdaşıma gücü 17 milyon tona qədərdir, lakin Gürcüstandan keçdiyinə görə marşrut 200-300 km uzanır və nəqliyyat xərclərini artırır.
• Orta Dəhliz (Çin–Xəzər–Türkiyə) – 2023-cü ildə bu marşrutla 1,5 milyon konteyner daşınıb və dəhliz aktiv şəkildə inkişaf etdirilir. Lakin Qazaxıstan, Xəzər dənizi və Gürcüstandan keçdiyi üçün əlavə logistika xərcləri yaradır.
• Zəngəzur dəhlizi – Türkiyədən Orta Asiyaya və Çinə yük daşımalarını 5-7 gün sürətləndirə bilər.

Ermənistanın nəqliyyat infrastrukturu isə həddindən artıq köhnəlib və ciddi rekonstruksiyaya ehtiyacı var. Lakin bunun üçün nə maliyyə, nə də texniki imkanları var. Nəticədə Ermənistanın istənilən infrastruktur layihəsi xarici investorların, ilk növbədə Rusiyanın maliyyə dəstəyindən asılı olacaq.

Zəngəzur dəhlizinin Ermənistan hissəsinin maliyyələşdirilməsi üçün Avropa İttifaqı və beynəlxalq maliyyə institutlarının birgə investisiya formatı mümkün variant kimi nəzərdən keçirilir. Lakin Qərbin bu layihəyə nə dərəcədə maliyyə ayıracağı sual olaraq qalır, çünki dəhliz Azərbaycanın və Türkiyənin mövqelərini gücləndirə bilər.

                                Geosiyasi proqnozlar və analiz

Əgər dəhliz 3-5 il ərzində açılmasa:

Azərbaycan alternativ marşrut kimi İran üzərindən keçən yolu tam inkişaf etdirə bilər ki, bu da Ermənistanın tranzit imkanlarını zəiflədə və gəlir itkisinə səbəb olacaq.

Ermənistanın infrastruktur layihələri iqtisadi cəhətdən səmərəsiz olarsa, Avropa İttifaqı və ABŞ onlara maliyyə dəstəyini azalda bilər.

Dəhlizə nəzarət məsələsi:

ABŞ – Vaşinqton bu dəhlizdən regiondakı təsirini artırmaq və Rusiyanı zəiflətmək üçün istifadə edə bilər, lakin bu, İranla gərginliyi artıracaq.

Rusiya – Əgər Moskva dəhlizə nəzarəti saxlayarsa, hərəkəti tənzimləyə və onu Ermənistan və Azərbaycana qarşı təzyiq alətinə çevirə bilər.

Türkiyə – Ankara üçün bu layihə türk dövlətləri inteqrasiyasının tərkib hissəsi kimi mühüm geosiyasi elementdir.

                                   ABŞ və nüfuz mübarizəsi

İsrailli analitiklər Rusiya sülhməramlılarının ABŞ qüvvələri ilə əvəz olunmasını təklif edirlər ki, bu da ABŞ-a Orta Dəhlizin həmin hissəsinə nəzarət imkanı verə bilər. Belə bir addım Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyana Bakıya güzəştləri məğlubiyyət kimi deyil, ABŞ ilə əlaqələri gücləndirmək vasitəsi kimi təqdim etməyə imkan verərdi.

İsrailli analitik Epşteyn hesab edir ki, Donald Tramp İrəvana iqtisadi investisiyalar və ya təhlükəsizlik zəmanətləri təklif edə bilər. Onun fikrincə, bu həm Azərbaycan, həm də Ermənistan üçün faydalı ola bilər, çünki ABŞ Rusiya və İrandan daha etibarlı tərəfdaş kimi görünür. Moskva və Tehran isə uzun illərdir erməni-azərbaycanlı münaqişəsindən hər iki ölkəyə təzyiq vasitəsi kimi istifadə edib.

İran, Ermənistan-İran kommunikasiyaları üzərində nəzarətin zəifləməsindən narahatdır, lakin təsir imkanları məhduddur. Rusiya regionda mövqelərini itirir, Türkiyə isə Zəngəzur dəhlizini türk dünyasının birləşdirilməsi strategiyasının əsas elementi kimi fəal şəkildə dəstəkləyir.

ABŞ-ın bu hissəyə nəzarət etməsi Cənubi Qafqazda geosiyasi balansı ciddi şəkildə dəyişdirə, Rusiyanın, Çinin və İranın təsirini daha da azalda bilər.

                                                     Nəticə

Zəngəzur dəhlizi sadəcə logistika marşrutu deyil, genişmiqyaslı geosiyasi layihədir. ABŞ prezidenti Donald Tramp belə deyərdi: bu layihə “yaxşı razılaşma” ola bilər. Dəhlizin reallaşması regionun iqtisadi mənzərəsini dəyişdirmək, Bakını əsas tranzit mərkəzi kimi möhkəmləndirmək və Cənubi Qafqazda geosiyasi tarazlığı yenidən formalaşdırmaq potensialına malikdir. Əsas sual isə bu hədəfin hansı yolla əldə olunacağıdır...(pressklub)