Qrenlandiya, Panama və Kanada: “Biz ABŞ-ın genişlənmə planından danışırıq”

Yenixeber.org: ABŞ-ın keçmiş və yeni seçilmiş Prezidenti Donald Trampın dünyanın ən böyük adası olan Qrenlandiyanı almaq iddiası növbəti dəfə müzakirə mövzusuna çevrilib və onun yaxın köməkçiləri və müttəfiqləri bunun onun potensial ikinci prezidentlik müddəti üçün ciddi fikir olaraq qaldığını bildiriblər. Bununla belə, Qrenlandiya və Danimarka rəsmiləri bu konsepsiya ilə razılaşmadıqlarını təkrar edərək, bunu onların suverenliyinə təhqir adlandırıblar. Bu barədə “New York Post” yazıb.

Tramp bu ideyanı ilk dəfə 2019-cu ildə irəli sürərək Qrenlandiyanın Şimali Atlantik gəmiçilik zolaqları yaxınlığında strateji yerləşməsini və onun radar və hava obyektləri üçün əhəmiyyətini əsas gətirərək irəli sürdü. İdeya Danimarka və Qrenlandiya səlahiyyətliləri tərəfindən tez bir zamanda rədd edilsə də, Ağ Ev daxilində müzakirələrin onun prezidentliyinin son ilinə qədər davam etdiyi bildirilir.

Keçmiş Xəzinədarlıq rəsmisi Thomas Danceyə görə, Tramp administrasiyası maliyyə mənbələrinin müəyyən edilməsi və əksəriyyəti İnuit xalqı olan Qrenlandiyanın təxminən 56,000 sakininin inamını qazanmağa yönəlmiş diplomatik kampaniyanın inkişafı da daxil olmaqla ilkin strategiyalar hazırlayıb: “Son bir neçə günə qədər bu məsələlərdə sürətlə irəliləyirdik. Biz Bayden administrasiyasının bu ideyanı araşdırmağa davam edəcəyinə ümid edirdik, lakin təşəbbüs dayandı”.

Qrenlandiyanın geniş ərazisi istifadə olunmamış resurslarla zəngindir, lakin onun ÜDM-nin təxminən 20%-ni təşkil edən Danimarkanın illik blok qrantından çox asılıdır. Planın tərəfdarları iddia edirlər ki, ABŞ sərmayəsi qrenlandiyalılara öz idarəçiliyini qoruyub saxlamaqla onlara daha çox iqtisadi imkanlar verə bilər.

Ailəsinin Qrenlandiya ilə tarixi əlaqələri olan Dance, adanın sakinlərini iqtisadi və mədəni maraqlarını təmin edəcək bir razılaşmanı nəzərdən keçirməyə inandıra biləcəyini söyləyib: “Onlar varlı, lakin nağd puldan yoxsuldurlar. Bu, onların müstəqil şəkildə inkişaf edə biləcəyi bir gələcək yaratmaqdır”.

Qrenlandiyanın Baş naziri Mute Egede adanın muxtariyyətini vurğulayaraq bu ideyanı qətiyyətlə rədd edib: “Qrenlandiya bizimdir. Biz satılıq deyilik və heç vaxt da satılmayacağıq”.

Qrenlandiya 2009-cu ildən bəri Danimarkadan tam müstəqillik əldə etmək imkanı ilə yarımuxtar olub. Nəzarətin başqa ölkəyə verilməsi ilə bağlı istənilən razılaşma Qrenlandiya hökumətinin, onun xalqının və Danimarka parlamentinin təsdiqini tələb edəcək.

Tramp niyə ilk prezidentlik dövründə səsləndirdiyi Qrenlandiyanı almaq fikrinə qayıtmaq qərarına gəldi? Amerikalılar bu təşəbbüsü necə qiymətləndirirlər? Bu nəhəng adanın alınması ABŞ-a nə verə bilər?

Mövzunu tanınmış ekspertlərlə müzakirə etmişik.

Amerikalı analitik, geosiyasət və təhlükəsizlik sahəsində ekspert, “The Washington Outsider” qəzetinin baş redaktoru İrina Tsukerman:

“Trampın Qrenlandiyaya fiksasiyası onun Danimarkadan Qrenlandiyanı almağa çalışdığı və rədd cavabı aldığı ilk dönəmindən davam etdi. O, ABŞ-ın nəzarətini milli təhlükəsizlik və qlobal azadlıq üçün “həyati vacib” kimi təsdiqləməkdə maraqlı olduğunu əsaslandırır. Bu marağın səbəbləri Qrenlandiyanın böyük təbii sərvətləri və strateji geosiyasi mövqeyidir. Qrenlandiya üzərində nəzarəti Danimarkadan ələ keçirməklə Birləşmiş Ştatlar təhlükəsizlik məsələlərində veto hüququ qazanacaq və bu, Vaşinqtona adada Çin təsirinin yayılmasının qarşısını almağa imkan verəcək.

Danimarka, Qrenlandiya və digər Baltikyanı ölkələr Rusiyanın şimal cəbhəsi üçün də strateji maraq kəsb edir. NATO-nun Baltikyanı ölkələrdə olması Rusiyanın genişlənmə planlarına, onun regiondakı bəzi ölkələr üzərində keçmiş imperiya nəzarətini bərpa etməsinə ciddi maneədir. Finlandiya və Litvaya yaxınlıq bu strateji ərazi ətrafında geosiyasi problemləri daha da kəskinləşdirdi. Bununla belə, Qrenlandiya muxtar ərazidir, buna görə də ABŞ-ın bu əraziyə “sahibliyi” Ağ Evə xarici qurumların girişini qadağan etmək səlahiyyəti versə də, özünüidarəni nəzərə alaraq, yerli rəhbərlik ABŞ-ın ABŞ şirkətlərinin təbii resurslarına çıxışına da mane ola bilər.

Ətraf mühitlə bağlı narahatlıqlar bu müqavimətin bir hissəsi ola bilər. Onlar həmçinin ABŞ-ın əlavə hərbi bazalar və ya digər infrastruktur tikməsinə mane ola bilər. Beləliklə, nəzəri cəhətdən olsa da Qrenlandiya qiymətli varlıq ola bilər, amma praktikada onun faydaları hələ də yerli əhali ilə müzakirə edilməlidir. Bununla belə, Tramp Baltikyanı ölkələrlə daha sıx münasibətlərə və daha yaxşı ticarət razılaşmalarına ciddi yanaşarsa, bu məqsədlərə ələ keçirmə cəhdi olmadan da nail olmaq olar.

Qrenlandiyanın təhlükəsizliyini təmin etmək üçün Tramp regionun Çin təsirindən müdafiəsi ilə bağlı əlavə maliyyə vəd edə bilər və gəlirli faydalı qazıntılar, neft-qaz və nadir torpaq elementləri daxil olmaqla, təbii ehtiyatların əldə edilməsi ilə bağlı əməliyyatlar müqabilində Baltikyanı ölkələrə əlavə təhlükəsizlik yardımı göstərə bilər.

Qrenlandiyada mis, qızıl, qurğuşun, molibden, nadir torpaq elementləri, titan, sink, dəmir filizi, kömür və qrafit kimi böyük mineral ehtiyatları var. Danimarka və Qrenlandiyanın Geoloji Xidməti bunu təxmin edir ki, Qrenlandiyanın qərb sahillərində təxminən 18 milyard barel neft var. ABŞ Geoloji Xidməti hesab edir ki, adanın şərqində iki dəfə çox xam neft və təbii qaz ola bilər.

Qrenlandiyada Çindən kənarda dünyanın ən böyük işlənməmiş nadir torpaq yataqlarından biri var. Orada çıxan qiymətli metallardan - elementlərdən cib telefonları, külək turbinləri və elektrikli nəqliyyat vasitələri daxil olmaqla bir çox məhsulların istehsalında istifadə olunur. Bu nadir torpaq elementlərinə giriş Çinlə potensial tarif müharibəsində, eləcə də Çinin kritik elementlərə nəzarətindən müstəqillik əldə etmək kimi milli təhlükəsizlik məqsədləri baxımından kritik ola bilər.

ABŞ Çinin qabaqcıl süni intellekt çipləri/yarımkeçiricilər istehsal etmək qabiliyyətini məhdudlaşdırmağa çalışsa da, Pekin nadir torpaq elementləri ixracına nəzarəti getdikcə gücləndirdi və ya qiymətləri qaldırdı ki, bu da son nəticədə əsas sənayelərdə istehsalı hədsiz dərəcədə bahalaşdıra və ABŞ-ın Çinlə texnologiya yarışını ləngidə bilər. ABŞ öz nadir torpaq elementləri hasilatını yenidən başlatmağa və Hindistan və Afrika ölkələri vasitəsilə alternativlər tapmağa çalışdı, lakin bu, çətin bir proses oldu. Bundan əlavə, Qrenlandiya hərbi, diplomatik, ticarət və ətraf mühitin simvolu halına gələn Arktika marşrutları üçün giriş nöqtəsidir. Bu marşrutlar Rusiya, Çin və bir sıra Qərb dövlətləri, o cümlədən ABŞ, Kanada və Norveç arasında qarşıdurmaların səbəbidir.

Arktika marşrutlarının bəziləri Husilərin Hörmüz boğazının tam ticarət blokadası halında potensial “qısa yollar” hesab olunur. Qrenlandiya Atlantik Okeanı ilə Arktika arasında yerləşən dünyanın ən böyük adasıdır. ABŞ-ın artıq adada əlavə hərbi varlığı var. NORAD (Şimali Amerika Aerokosmik Müdafiə Komandanlığı) Şimali Amerikada hava və kosmos müdafiəsinə cavabdeh olan ABŞ və Kanadanın ikimillətli hərbi komandanlığıdır. NORAD-ın Qrenlandiyada əsas obyektlərindən biri adanın qərb sahilində yerləşən Tule Hava Bazasıdır. Baza kəşfiyyat və müşahidə əməliyyatları üçün əsas mərkəzdir.

NORAD-ın Qrenlandiyada mövcudluğu mübahisəli olub. Tule Hərbi Hava Bazasının ətraf mühitə təsiri və 1968-ci ildə baş vermiş nüvə qəzası ilə bağlı bəziləri Rusiya tərəfindən dəstəklənən ətraf mühit qrupları tərəfindən etirazlara məruz qalıb. NORAD-ın Qrenlandiyada rolu Şimali Amerikanın hava və kosmosdan müdafiəsi üçün çox vacibdir. Onun adadakı obyektləri və hava bazaları hava və kosmos təhdidlərinin aşkar edilməsində və monitorinqində, həmçinin hava hücumundan müdafiənin təmin edilməsində mühüm rol oynayır. Bu əhəmiyyət səviyyəsini nəzərə alsaq, adanın qiymətsiz hesab edildiyi və nəzəri cəhətdən dəyərli ola biləcəyi üçün satılmadığı göz qabağındadır.

Yerin üstündə və altında olan bütün təbii ehtiyatların dəyərini və qaynar nöqtənin həm milli təhlükəsizlik, həm də ticarətdəki rolunu nəzərə alsaq, ehtimal ki, yüz milyardlarla dollar, bəlkə də, bir trilyondan çox qiyməti var bu adanın. NORAD-ın Tule Hava Bazasından əlavə Qrenlandiyada digər obyektləri, o cümlədən radar bazaları və rabitə stansiyaları var. Bu qurğular havada və kosmosda ola biləcək təhlükələrin aşkar edilməsində və monitorinqində mühüm rol oynayır, Şimali Amerikanın təhlükəsizliyinə yaranan təhdidləri aradan qaldırır.

Əksər amerikalıların Qrenlandiya haqqında çox məhdud biliyi var. Çox güman ki, xərclər faydalara uyğun olduğu müddətcə ABŞ-ın milli təhlükəsizlik maraqlarını qoruyacaq və iqtisadi üstünlük təmin edəcək istənilən konstruktiv həlli dəstəkləyəcəklər. Lakin təəssüflər olsun ki, bu ideyanın ictimaiyyətə təqdim olunma üsulu xüsusilə Kanadanın ABŞ-ın 51-ci ştatına çevrilməsi ilə bağlı yumoristik təklif, eləcə də Panamanı əldə etmək cəhdinin uğursuzluğu fonunda lağa qoyuldu, etibarsız qaldı və ciddi qəbul olunmadı”.

Azərbaycanlı politoloq, beynəlxalq məsələlər üzrə ekspert, “Cənubi Qafqaz” politoloqlar klubunun rəhbəri İlqar Vəlizadə:

“Birincisi, dərhal deyək ki, Tramp Qrenlandiyanı məhz pulla almaq fikrini səsləndirir. Amma bu ideya nə dərəcədə Trampa aiddir, bu, təbii ki, çox ümumi və ya spekulyativ sualdır. Bu ideyanın arxasında, bu təşəbbüsün arxasında Amerika Birləşmiş Ştatlarının “dərin dövləti” adlandırılan daha çox nüfuzlu siyasi dairələr dayana bilər.

Sadəcə olaraq, Tramp vasitəsilə bu fikri səsləndirirlər. Yeri gəlmişkən, söhbət təkcə Qrenlandiyadan getmir. Tramp başqa bir fikir də səsləndirib - Kanadanın ABŞ-a mümkün qoşulması. Kanada, ümumiyyətlə, müstəqil dövlətdir, Böyük Britaniyanın hökmranlığı hesab edilsə də, hələ də müstəqil dövlətdir. Burada söhbət geosiyasi ekspansiya üçün faktiki tətbiqdən gedir.

Geosiyasi ekspansiya - bu termin bu vəziyyəti xarakterizə etmək üçün ən uyğunudur. Niyə? Çünki biz görürük ki, ümumilikdə bu gün dünyada elə bir vəziyyət var ki, dövlət sərhədlərinə yenidən baxılır. Sərhədlərin özü statikdir, geosiyasət statik deyil. Təbii ki, Qrenlandiyaya iddia Amerika Birləşmiş Ştatlarının siyasi dairələrinin dəyişən geosiyasi reallıqlara əksidir. Reallıqlar dəyişir və onlara reaksiya verirlər. Müxtəlif coğrafiyalarda fərqlidir, lakin vəziyyət təxminən eynidir - planetin ən böyük dövlətləri öz maraqlarını onlar üçün həyati əhəmiyyət kəsb edən sahələrdə müəyyənləşdirir. Onlar bunu belə edirlər - fərqli. Formalar müxtəlifdir. Və onların hamısı təxminən eyni məqsəd daşıyır.

Ona görə də mənə elə gəlir ki, bu davranış xətti Trampdan sonra da davam edəcək. Tramp onu gücləndirəcək. Və yenə də o, təkcə Qrenlandiya istiqamətində hərəkət etməyəcək, çox güman ki, Kanada ilə bağlı müəyyən tədbirlər görülür.

İndi formalar və ya üsullar fərqli ola bilər. Qoşun göndərmək, işğal etmək və bu kimi şeylər lazım deyil. Beynəlxalq hüquqi müqavilələr var, qarşılıqlı əlaqə və ya bu maraqların güzəştlər, təsərrüfat müəssisələri vasitəsilə həyata keçirilməsi formaları var.

Yeri gəlmişkən, Trampın da iddia etdiyi Panama kanalı əslində bir güzəşt formasıdır. Birləşmiş Ştatlar ərazini konsessioner kimi idarə edirdi. Panama Kanalı İdarəsi yaradıldı və o, faktiki olaraq bu ərazini idarə etdi, bu, Panama kanalının özünüidarəsidir. Bu, ümumiyyətlə, ticarət müəssisəsi idi. Amma geosiyasi çalarlarla.

Yeri gəlmişkən, Qrenlandiyada görürük ki, ümumiyyətlə, bu istiqamətdə tədbirlər görülür, çünki maliyyə alətləri cəlb olunub, bu məsələ ilə Maliyyə Nazirliyi məşğul olur. Yəni söhbət belə bir kommersiya layihəsindən gedir. Və təbii ki, müqavimətlə qarşılaşacaq. Amma bunun nə dərəcədə effektiv olacağını zaman göstərəcək.

Bu gün Danimarkanın necə olduğunu, nəzəri olaraq Danimarkanın müdafiəsinə qalxa bilən Avropa İttifaqının necə olduğunu görürük. Amma müdaxilə edəcəkmi, hansı formada edəcək? Avropada da hər şey qaydasında deyil. Avropa İttifaqı bu gün Krılovun təmsilindəki personajlara - durna balığı, xərçəng və qu quşuna - bənzəyir, onlar müxtəlif istiqamətlərə çəkirlər. Fransa və Almaniya həm siyasi, həm də iqtisadi böhran içindədir.

İndi iddialarınızı, ambisiyalarınızı bildirmək və davam etmək üçün çox yaxşı bir məqamdır. Üstəlik, ABŞ Ukrayna-Rusiya müharibəsindən sonra kifayət qədər güclü görünür. Qlobal müharibələrdən sonra mövqelərini daim gücləndirir. Bu şəraitdə onlar gözləyə bilərlər ki, geosiyasi rəqibləri, şübhəsiz ki, planlarının həyata keçirilməsinə heç bir təsir göstərə bilməyəcəklər”.(AYNA)