- Azərbaycanda liberalizimin əsas müdafiəçilərindən biri sayılırdınız. Bu yenə də belədirmi?

- Liberalizm dünyada qalib gəlmiş fəlsəfə və ideologiyadır. Mən də sadəcə olaraq, Azərbaycanda onun təbliğatçılarından biriyəm. Bu dünyada qalib gəlmiş bir cərəyandır və hazırda da davam edir. Bizdə isə liberalizm yox, afrikanizm cərəyanı inkişaf etdi. Amma sizin kimi gəncləri görəndə başa düşürsən ki, yox inkişaf hələ davam edir. 

Sultana: Deyəsən qəşəng görünürəm (gülür).

- Bunlar hamsı liberalizmin nəticəsidir.

 

"Dünya demokratikləşir, sırğa taxır, fotolar çəkir, biz isə qalmışıq Afrika, banan, badımcan vəziyyətində"

- Bir dəfə "Ölkədə bir dənə belə etirazçı qalmasa da, biz yenə demokratik ölkə olacağıq", demişdiniz. Hələ də bu fikirdəsiniz?

- Mən tam olaraq elə deməmişəm ki, heç kim qalmasa... Lakin bunun da bir fəlsəfəsi var. İndi onu açıqlayacam. Biz dünyanın bir parçasıyıq. Bu mümkün deyil ki, bütün dünya demokratikləşir, gedir qabağa. Sırğa taxır, fotolar çəkir. Biz isə qalmışıq Afrika, banan, badımcan vəziyyətində. Bu mümkün deyil. Azərbaycan demokratiya okeanında təcrid olunmuş ada kimi qala bilməz. Mütləq bizə də təzyiq edib dəyişəcəklər. İkincisi ən çətin və vacibi ondan ibarətdir ki, məsələn, siz dediniz ki, ölkədə bir dənə də etirazçı qalmasa... Bu fikri bir az da qabağa aparaq. Bütün xalq sidq ürəkdən desə ki, "mən demokratiyaya nifrət edirəm, mən köləlik istəyirəm", hətta onun da məsələsini həll ediblər. İndi beynəlxalq hüquqda və hüquq mərhələsində belə bir prinsip yaranıb. Heç kəs quldarlıqda qala bilməz. Hətta özü bunu istəsə də. Bu beynəlxalq standartların və beynəlxalq sazişlərin nəticəsidir. Bu cür sazişlərdə köhnəliyə qarşı mübarizə də yer tutur. Heç kəs qul ola bilməz, bunu özü istəsə də. Azərbaycan xalqı iki əlli belə bunu istəsə, mümkün deyil. 

- Ola bilərmi ki, bu ləngiməyə səbəb bizim kiçik dövlət olmağımızla bağlı olsun? Böyük ölkələrdə bu proses çox tez baş verir, orda insanlar inkişafa daha meyilli olur... 

- Mən belə hesab etmirəm. Ölkənin kiçik və ya böyük olmasının bura dəxli yoxdur. Gürcüstan bizdən böyük deyil, amma getdi qabağa. Estoniya da həmçinin. Orda bir milyon yarım adam yaşayır. Amma inkişaf var. O ki, qaldı iqtisadi geriləməyə, o bizim öz axmaqlığımızdan irəli gəlir. Biri budur. İkincisi, bizim gözəl iqlimimiz var və bu iqlim şəraiti bizi təmbəlləşdirir. Və işə yaramayan insanlar burda soyuqdan ölmür, əksinə daha da inkişaf edir və çoxalır. Üçüncüsü isə SSRİ bizdən azadlıq hissini alıb. Dördüncü isə qonşu ölkələrin, əsas da Rusiyanın avtoritar təsiri özünü göstərir. Buna həmçinin İran da daxildir. Daha sonra Ermənistanla olan müharibə buna öz təsirini göstərib. Türkiyə isə artıq bizdən də acınacaqlı haldadır və demək olar ki, onlara biz işıq salırıq. Bu amillər bizim inkişafımızı ləngidir. Amma mən sizin kimi insanları görəndə, inanıram ki, bu inkişaf gec-tez özünü göstərəcək. Məsələn, yağışlar başlayıb artıq. Belə bir teoriya var ki, pis iqlimdə demokratiya yaxşı inkişaf edir. Ona görə belə havalarda sevinirəm ki, biz də inkişaf edəcəyik. Amma yaxşı havada çimərliklər, dadlı yeməklər adamı təmbəlləşdirir. Etiraz etməyə bəhanə də tapa bilmirsən (gülür). 

 

"Bizim vaxtımızda  Heydər Əliyev kimi inzibatçı olsaydı, inkişaf edə bilərdik"

- Sizin gənclik dövrünüzdə ölkədə istər siyasi, istərsə də mədəni bir təlatüm var idi. İndi isə adama elə gəlir ki, heç nə baş vermir. Hər şey çox stabildir. Cəsarətli gənclərin sayı barmaqla sayılcaq qədərdir. Bu barədə fikirləriniz nədir?

- Mənim gənclik dövrüm çox pis dönəmlərə, Sovetin vaxtına düşüb. O zamanlar ümumiyyətlə, səs çıxarmağa imkan yox idi. Həmin vaxtda sizin kimi gəlib kimsə məni heç vaxt çəkə bilməzdi və ya mən gedib kiminsə haqqında fikir bildirə bilməzdim. Elə şeylər yox idi. O dövr Stalinizim, Brejnevizm dövrləri idi. Sonra Sovet hökuməti çökməyə başladığı zaman tərpəniş başladı. Nəyə görə belədir? Bu suala cavab verə bilməyəcəm. Görünür bizimki gətirmədi. Gərək adamın bəxti gətirə. Necə Məlikməmməd quyuya hoppandığı zaman qara qoyunun üstünə düşüb, bizim millət də həmçinin. Bizim vaxtımızda Heydər Əliyev kimi inzibatçı olsaydı, inkişaf edə bilərdik. Bizim inkişafımız çox zəif gedirdi. Demək olar ki, nə demokratik ənənəmiz var idi, nə də insanlarımız. Bir-iki adam var idi. Onlar da Əbülfəz Elçibəy, bir-iki yazıçı, bir-iki alim, vəssalam. Bunun da üstünə Qarabağ məsələsi gəldi və bu qarışılıqda az qüvvə ilə demokratlar Azərbaycanın avtoritar tarixindən 1 il oğurlaya bildi. Bu möcüzə idi və baş tutmaya da bilərdi. Özbəkistandakı kimi də ola bilərdi, amma olmadı. O demokratları qınamaq yox, tərənnüm etmək lazımdır. Bu cür az qüvvə ilə heç olmasa, bir il qopara bildi və indiyə kimi cəmiyyətdə bu bir ilin təsirləri var. İnkişaf isə yəqin ki, bayaq sadaladığım səbəblərə görə ləngiyir.

 

- Sizcə, gəncləri məişət problemlərinə yox, daha bəşəri problemlərin həllinə enerji sərf etməyə yönləndirmək üçün nə etmək lazımdır?

- Burda intelektuallğın təbliği getməlidir. İndi demokratların əlində təbliğat "instrumentləri" yoxdur. Hamsı hökümətin əlindədir və onlar da süstlük təbliğ edir. Amma sosial şəbəkələr var. Orda demokratlar və intellektuallar fəal olmalıdırlar. Mən yüzə qədər intellektual gəncin adını çəkə bilərəm. Amma belə bir şey də var ki, onlar da ağıllanan kimi çıxıb gedirlər xarici ölkəyə. Təbii ki, onları da qınamaq olmaz. İş tapmaq olmur, bu çirkin mühitdə yaşamaq olmur. Gedənlərin də bəziləri aktiv olur, bəziləri olmur. Hələki sosial şəbəkələr bizim əlimizdədir, aktiv olmaq lazımdır. Təbii ki, demokrat da, intellektual da öz şəxsi nümunəsi ilə təsir etməlidir. 

 

"Dostoyevski iqtidarçıdır, o, YAP-a üzv olub"

- Hikmət Hacızadəni sevən bir gənc kütlə var...

- Mən bunu mütləq qeyd etməliyəm və mütləq sizə qəşəng bir çay verməliyəm.

- Mənim çoxlu kitablarım var. Onları bir neçə kateqoriyaya bölmək olar. Hazırda xüsusi kitablar oxuyuram. Amma indiyə kimi bədii, fəlsəfi, psixoloji demək olar ki, hər cür kitab oxumuşam. Gənclər üçün isə mütləq bir siyahı var. Onlar "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanı ilə başlasınlar. Sonra Yunan mifləri, "İliada və odisseya", Servantes, Şekspir, Hüqo, Kamyu, Sartr və əlbəttə ki, rus ədəbiyyatından Tolstoy, Dostoyevski və s. siyahı çox uzundur. 

- Müsahibələrinizin birində Dostoyevskini sevmədiyinizi qeyd etmisiniz.

- Dostoyevski iqtidarçıdır. O, YAP-a üzv olub. Ciddi deyirəm. Dostlarını satır, keçir çarın tərəfinə. Hətta çar onu öz varisi üçün müəllim təyin edir. Bir məşhur romanı var. Azərbaycanca adı səhv etmirəmsə, "Şeytan" olmalıdır. Həmin əsərdə o demokratları və dəyişiklik etmək istəyən insanları çox biabırçı vəziyyətdə təsvir edir. Bir də onun yarımçıq qalan bir əsəri var - "Netoçka Nezvanova". Həmin əsəri mütləq oxu, anlayacaqsan. Bu əsərdə bir mülkədar o qədər varlı idi ki, öz qullarından orkestr yaratmışdı. Hərəsinə bir musiqi aləti alır. Bu Almaniyada yaşayan bir dostu ilə yazışır və onu öz yaratdığı orkestrı dinləməsi üçün Rusiyaya dəvət edir. Alman isə "Gəlmirəm, sən qulları istifadə və istismar edirsən, alçaldırsan. Mən bunların əleyhinəyəm" deyə cavab yazır. Araşdırma göstərir ki, bu qullardan biri mülkədara məktub yazır. Deyir ki, bəs burda bizdən istifadə edir, qürurumuzla oynayırlar. Öz əyləncələri üçün bizi meymun yerinə qoyublar. Mülkədar da qulu yanına çağırıb deyir ki, "Sən süpürgəçi idin, amma mən sənin əlinə skripka vermişəm, səni adam etmişəm. Sən axı niyə belə yazırsan"? Və mülkədar onu azad edir. Bütün roman boyu mülkədarı müsbət qəhrəman olaraq qələmə verir. Mən bu əsərdən sonra dilxor oldum.

 

- Azərbaycanın gənc yazıçılarından bir gözləntiniz varmı?

- İndiki yaradıcı gənclər üçün vəziyyət çox qəlizdir. Niyə? Ona görə ki, artıq sərhədlər açıqdır və bütün dünya oxucunun ovcundadır. O hər gün o qədər şedevr görür ki, artıq Aqşin Yenisey və ya başqaları onu tməin etməyə bilər. Elə Azərbaycan televizyalarını götürək. Gün ərzində 4-ə yaxın Amerika filmi təqdim edirlər. Hamısı da şedevr. Bununla bizim yazıçı necə mübarizə aparsın. Axı o oxucular bizim yazıçıları qəbul edə bilməz. O səviyyə üçün çox güc sərf etmək lazımdır. Mən Ramiz Rövşəni, Mirzə Cəlili sevirəm məsələn.

"Eşidəndə ki, kimsə ailə qurub və uşaqları olub, çox qorxuram ki, biri də gəldi"

 

- Hikmət bəy, siz də Sabir kimi harda müsəlman görürsünüz, qorxursunuz?

- Çox qorxuram (gülür). Mənə kimsə deyəndə ki, filankəs ailə qurub və uşaqları olub. Mən o zaman çox qorxuram ki, biri də gəldi. 

- Yeni ildə əfv fərmanı gözlənilir. Sizcə orda kimlərin adı ola bilər və ya siz kimlərin adının olmağını istərdiniz?

- Mən prosesi yaxından izləmirəm, amma istəyərdim ki, gənc uşaqlar azadlığa çıxsın. İstərdim ki, "heykəl məhbusları" azadlığa çıxsın. Azad adamlar azad olmalıdır. 

 

- Saakaşvilini XXI əsrin qəhrəmanlarından biri hesab edirəm. Ölkədə bəziləri deyir ki, özünü pis aparır, dama çıxır. Axmaq-axmaq söhbətlərdir. Bu ölkə başı aşağı gedir, korrupsiya, oğurluq, Rusiya da bir tərəfdən. Siz isə heç nə etmirsiniz. O heç olmasa dama çıxıb, ordan etirazını edir. Bəs siz nəsə edirsinizmi? Özləri heç nə etmir, onu da bəyənmir. Ukranyalı və bəzi rus intellektualların bu xoşuna gəlmədi ki, Saakaşvili özünü Çe Gevera kimi aparır. Sonsuz deyil axı bu proses. Bir gün onlara olan dəstək nəticə vermədiyi üçün bitəcək. Hələ ki, Saakaşvili lazımdır. O, Gürcüstanı sıfırdan qurdu. Özü də elmlə, islahatlarla qaldırdı. Burda iradədən başqa ağıl da lazım idi. 

- Hazırda yoxdur. Amma indi hardasa böyüdüyünə inanıram. O sizin aranızdan çıxacaq. Bizim nəsildən bir şey çıxmadı. Siz təslim olmayın, davam edin. Elə adamlar var ki, onlara ətrafda baş verən heç nə təsir etmir. Onu satdılar, döydülər, təhqir etdilər və ya sevdilər-sevmədilər siz dayanmayın, davam edin! Demək istəyirəm ki, ümid yoxdursa, siz elə ümidsiz döyüşün! Hər şeydə. Geyimdə, davranışda, yeməkdə, kosmosda öz sözünüzü deməkdən qorxmayın. 

Lalə Niftaliyeva

Foto: Sultana Əhmədbəyli