Yenixeber.org: İqtisadiyyatda ən maraqlı suallardan biri əbədi sadədir: ayrı-ayrı insanların, biznesin və dövlətin qərarları cəmiyyətin həyatına necə təsir edir?

Cavablar isə hər zamankı kimi, diametral şəkildə bir-birinə ziddir.

Bəziləri əmindirlər: istənilən dövlət müdaxiləsi – zərərdir. O, insan azadlığını boğur, bazarın “tam nəfəs almasına” mane olur və ümumiyyətlə insanların həyatını korlayır.

Digərləri isə eyni şəkildəki həvəslə təkid edirlər: dövlət müdaxiləsi olmasa, azadlığımız daha az olar və həssas təbəqələr öz problemləri ilə üz-üzə qalardılar.

Bəs söhbət hansı azadlıqdan gedir? Və dövlət məhz nəyi tənzimləyir?

           İqtisadi azadlıq: “Kef elə, amma qaydaları pozma”

Bu gözəl anlayışın arxasında bizə adi görünən bir sıra şeylər gizlənir: pulu istədiyin şeyə xərcləmək azadlığı (hətta onuncu cüt idman ayaqqabısı ala bilərsən), Hindistana “özünü tapmağa” getmək üçün işi dəyişmək və ya işdən çıxmaq, nə qədər istəsən pul yığmaq, ya da qədərini hesablamadan və peşman olmadan hansısa avantüraya sərf etmək barədə qərar vermək...

Amma hələ bu yaxınlara qədər – SSRİ-nin planlı iqtisadiyyatı dövründə, belə “azadlıqlar” fantastika kimi görünürdü. O vaxt insanın əvəzinə qərar verirdilər: harada işləyə, nə ala bilərsən və sənə nə qədər pul “bəs edə bilər”. Seçim təxminən kinoteatrda tamaşaçının seçimi qədər idi – baxmaq olar, amma ssenari çoxdan yazılıb.

                İqtisadi bərabərlik: ədalət – zövq məsələsidir

İlk baxışda hər şey sadədir: əgər hamının gəliri təxminən eynidirsə – deməli, ədalətlidir. Amma ədalət nədir – bu, iqtisadi sualdan çox, fəlsəfi sualdır.

İqtisadçılar isə geri çəkilmirlər və bərabərliyi gəlir vasitəsilə ölçməyə çalışırlar. Kim varlanıb? Kim gözlənilmədən kasıblayıb?

Məsələn: hökumət makaronun qiymətini aşağı salır – istehlakçılar sevinir, istehsalçılar isə əksinə, zərəri hesablayırlar.

Əgər şirniyyatın qiyməti qalxırsa – istehsalçılar xoşbəxtdir, alıcılar isə narazı, qaşqabaqlıdır.

Kim və hansı halda udur? Kim uduzur? Və ən əsası – bu qərarları kim ədalətli hesab edir?

Deməli, praktikada “iqtisadi bərabərlik” dedikdə gəlirlərin tam bərabərliyi yox, sadəcə başlanğıc imkanların bərabərliyi nəzərdə tutulur. Sonrası isə kim daha bəxtəvərdir, kim daha cəsarətlidir, kimdə nə alınır…

         İqtisadi təhlükəsizlik: proqnozlaşdırma möcüzələrdən vacibdir

Burada hər şey sadədir: insanlar özlərini qorunmuş hiss etmək istəyirlər. Sabah iş, yemək, başının üstündə damın olacağına və qocalanda çörəklə dərman arasında seçim etməyəcəyinə əmin olmaq istəyirlər.

İqtisadi risklər hər yerdədir: işi itirmək, inflyasiya, neft qiymətlərinin enməsi, sevimli çörəkbişirmə sexinin bağlanması…

Kimisi özünü yığımlar hesabına xilas edir, kim isə dövlətin dəstəyinə – müavinətlər, subsidiyalar, güzəştlər və digər sosial “dərman toplusuna” güvənir.

Məsələn: Azərbaycanda 2017-ci ildən pensiya sisteminin islahatı aparılır, 2019-cu ildə dövlət sektorunda pensiyalar və maaşlar əhəmiyyətli dərəcədə artırılıb. Dövlət müntəzəm olaraq minimum maaşı və pensiyaları indeksləşdirir, inflyasiyanın təsirlərini yumşaldır və s.

Beləliklə, iqtisadi təhlükəsizlik ideal gələcək deyil, gəlirin kəskin itirilməsi riskinin azaldılması və həyatın daha proqnozlaşdırıla bilən olmasıdır.

                Tam məşğulluq və qiymət sabitliyi: arzular, arzular…

“Tam məşğulluq” termini heç də hamının işləməsi demək deyil. Uşaqlar, pensiyaçılar və “sadəcə istəməyənlər” hesablanmır.

Amma insan işləmək istəyir və bacarırsa, amma iş yoxdursa – bu artıq təkcə bir şəxsin yox, həm də dövlətin problemdir. İşsizlik barədə isə əvvəlki yazılarda danışmışdıq.

Qiymətlərin sabitliyi isə daha da çətindir: onlar həmişə bir az qalxır. Əsas odur ki, bu artım asta və proqnozlaşdırıla bilən olsun, “dərsdə fasilə zamanı məktəbli kimi hoppanmasın”. Sabitlik bundan ibarətdir.

         Hədəflərin toqquşması: kompromisin qiyməti

İqtisadi məqsədlər nadir hallarda bir-biri ilə “dost” olur, dövlət daim “ümumi rifah” naminə kimi bir az incitməli olduğunu seçməli olur.

Minimum maaş artırıldı (2023-cü il yanvarın 1-dən 300-dən 345 manata) – işçilərin həyatı yaxşılaşdı, amma bəzi kiçik bizneslər işçilərin bir hissəsini ixtisar etməyə və ya qiymətləri qaldırmağa məcbur oldu.

Təmiz hava istəyirik? “Yaşıl” avtobusları və elektromobilləri subsidiyalaşdırırıq – büdcə yükü artır, filtrli avtomobillər və onların yanacağı alıcılara daha baha başa gəlir.

“Kölgə” iqtisadiyyatını azaltmaq istəyirik? Onlayn-kassalar tətbiq edirik – və yenə də kiçik biznesin xərcləri artır (avadanlıq alınması).

İşsizləri müavinətlərlə dəstəkləmək istəyirik? Vergiləri artırırıq – yenə mübahisələr: kimisi sevinir (“nəhayət pensiyalar artacaq!”), kimisi narazı qalır (“yenə biznesi boğurlar!”).

Tarixdə bunun saysız-hesabsız nümunələri var:
– ABŞ ötən əsrin 70-ci illərində ədalət naminə maaşları qaldırdı və işsizliyin artması ilə üzləşdi.
– Skandinaviya ölkələri sosial bərabərliyi seçdilər və bu günə qədər dünyada ən yüksək vergi yükünə (ÜDM-in 40–50 %-i) malikdirlər.

Azərbaycanda vergi yığımları ÜDM-in təxminən 15 %-ni (2022), Gürcüstanda – 23 %-ni təşkil edir.

Sadə insan üçün bu belə ifadə olunur: Azərbaycanda gəlir vergisi aylıq gəlirin 14 %-i, üstəgəl sosial ayırmalar 3 %, işəgötürənin sosial ayırması isə təxminən 22 %-dir.

Gürcüstanda gəlir vergisi – 20 %, sosial ayırmalar könüllüdür.

İsveçdə isə gəlir vergisinin yuxarı həddi 52–55 %, bələdiyyə vergisi təxminən 32 %-dir. Gəlir vergisi üzrə rekordçu isə Danimarkadır – 55,9 % və s.

Gördüyünüz kimi variantlar var. Ona görə də bizdə hər bir vergi artımı və ya güzəştin genişləndirilməsi cəhdi qızğın mübahisələrə səbəb olur: kimisi alqışlayır, kimisi narazı qalır.

          Nəticə: iqtisadi mətbəx sənəti

Dövlət iqtisadiyyatda – mətbəxdə aşpaz kimidir. Onun qazanı, inqrediyentləri və daim ac qonaqları var.

Kimsə daha çox duz (sosial ödənişlər), kimsə daha az istiot (vergilər) istəyir. Başqa birisi isə istəyir ki, şorba həm pulsuz, həm dadlı, həm də diyetik olsun.

Kompromis zəiflik deyil, iqtisadiyyatın normal vəziyyətidir. Kimsə razıdırsa, kimsə də narazıdırsa – deməli, “aşpaz” tarazlığı qorumağa çalışır, axı “hər şey və dərhal” düyməsi hələ icad olunmayıb.

Azərbaycan üçün bu “mətbəx metaforası” xüsusilə uyğundur: bu gün biz biznesi dəstəkləməklə sosial xərclərin artımı, vergi güzəştləri ilə büdcənin doldurulması arasında balans axtarırıq… Ona görə də yavaş-yavaş bişiririk, ağılla qarışdırırıq və dadına baxmağı unutmuruq. Ən əsası – yaxşı iqtisadi “şorba” hamının xoşuna gəlməyə bilər, amma o, əksəriyyəti doyurmalıdır.(pressklub)

Fuad Rəsulov