Yenixeber.org: Zamanın ən ədalətli mühakiməçi olduğu danılmaz həqiqətdir. 27 il əvvəl  2025-ci ilin avqustunda  Vaşinqtonun tarixi salonlarında Azərbaycanın Prezidenti cənab İlham Əliyev, Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyan və ABŞ Prezidenti Donald Tramp tərəfindən imzalanan müqavilə, uzun illər davam edən düşmənçilik və münaqişəyə son qoyaraq Cənubi Qafqazda yeni bir dövrün başlanğıcını qoydu. Bu müqavilənin əsas sütunlarından biri olan və “Trump Marşrutu” adı ilə tarixə düşən Zəngəzur dəhlizinin açılması, o vaxtdan bu günə qədər həm Azərbaycanın, həm də beynəlxalq ictimaiyyətin gələcək inkişafına önəmli töhfələr vermişdir. 

                                         İnnovasiya, elm və texnologiyalar dəhlizi...

İndi, 2052-ci ildə, bir adi vətəndaş kimi geriyə baxanda görürəm ki, bu dəhliz yalnız yük və mal daşımır o, bilik, innovasiya, elm və texnologiyanın daşıyıcısıdır. Zəngəzur dəhlizinin ətrafında yaranan iqtisadi zonalar süni intellekt, robototexnika, yüksək texnologiyalar və digər qabaqcıl sahələrdə inqilabi inkişaflar yaşadı. Bu, Azərbaycanın dünya səviyyəsində innovasiya və texnoloji inkişaf mərkəzlərindən birinə çevrilməsini təmin etdi. Eyni zamanda, region ölkələri arasında təhsil, elmi araşdırmalar və mədəni əməkdaşlıq möhkəmləndi, gənc nəsillər dünya standartlarında təhsil alaraq yeni ixtiralar və startaplar yaratdılar. Dəhlizin açılması Cənubi Qafqazda uzun illər davam edən münaqişəyə son qoyaraq bölgəni sülh, sabitlik və qarşılıqlı inkişaf məkanına çevirdi. Azərbaycan, Ermənistan və qonşu ölkələr arasında iqtisadi, siyasi və mədəni əlaqələr genişləndi, beynəlxalq investorların marağı artdı. Bu dəhliz həm də dünyaya göstərdi ki, qarşılıqlı hörmət və dialoqla ən mürəkkəb məsələlər belə həll edilə bilər və bu, digər münaqişə zonalarına nümunə oldu. Dahi siyasətçi Genri Kisincerin sözləri ilə desək: Diplomatiya güc deyil, məhz ağlın, səbrin və qarşılıqlı anlaşmanın sənətidir. Bir adi vətəndaş kimi bu gün fəxrlə deyirəm: 2025-ci ilin 8 avqustunda Vaşinqtonda imzalanan müqavilə və açılan Zəngəzur dəhlizi Azərbaycanın dünya ilə bağlarını gücləndirən, iqtisadiyyatını möhkəmləndirən, regionda sülhü təmin edən və gələcək nəsillərə ümid verən tarixi layihədir. Bu dəhliz, bizim üçün inkişafın, sülhün və inamın simvoludur.

Bu böyük nailiyyətə gələn yol asan olmadı. Tarixi daha da dərindən öyrəndikdə görürük ki, 1918–1920-ci illərdə ABŞ Cənubi Qafqazda, xüsusilə Bakı və Tiflisdə məhdud diplomatik fəaliyyət göstərmiş, regionda siyasi və iqtisadi maraqlarını qorumağa çalışmışdır. O dövrdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə ABŞ arasında diplomatik əlaqələr qurulmuş, ABŞ Bakıdakı nümayəndəliyini fəaliyyətə başlamış, Tiflis isə regiondakı mühüm siyasi və diplomatik mərkəz kimi önəm daşımışdır. Lakin bu diplomatik təşəbbüslərin davamlı uğurla nəticələnməsi mümkün olmamışdır. Əsas səbəb 1920-ci illərdə bolşevik Rusiyasının Cənubi Qafqaza hərbi müdaxiləsi və işğalı olmuşdur. Bolşeviklərin gücü o vaxtkı yerli rəhbərliklərin və beynəlxalq dəstəyin müqavimətini üstələmiş, nəticədə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və digər müstəqil dövlətlər süquta uğramışdır. Bu isə ABŞ-ın və digər xarici güclərin regionda diplomatik mövqeyinin möhkəmlənməsinə imkan verməmişdir.

                                       2052-ci ildən baxanda...

Bu gün isə 2052-ci ildə baxanda anlayırıq ki, Zəngəzur dəhlizi kimi strateji layihələr yalnız iqtisadi inkişaf deyil, həm də siyasi müstəqillik, sülh və bölgədə yeni əməkdaşlıq modelinin qurulması üçün bünövrə rolunu oynayır.

Cənubi Qafqazda Zəngəzur dəhlizinin ehtimal olunan marşrutu  2025-ci ilin 8 avqustunda Vaşinqtonda ABŞ prezidenti D.Tramp, Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev və Ermənistan baş naziri N.Paşinyan tərəfindən imzalanan saziş Zəngəzur dəhlizini “Trump Marşrutu”nu  təsis etdi. Bu yeni tranzit marşrutu Azərbaycanın əsas hissəsini Naxçıvanla birləşdirir, Çindən Avropaya qədər uzanan Orta dəhlizin bir seqmentini tamamlayır və Bakı-Türkiyə Avropa axını üçün daha qısa yol formalaşdırır. Sazişə görə, Ermənistan həmin 43 km-lik ərazini ABŞ-ın 99 illik icarəsinə verdi. Üçtərəfli deklarasiya dəhlizin içərisində rels, neft qaz kəmərləri, fiber-optik rabitə xətləri (hətta elektrik ötürücüləri) qurulmasını nəzərdə tutdu. Yeri gəlmişkən, 2023-cü ildə gedən sülh danışıqlarında Bakı dəhlizə maneəsiz çıxışı tələb edirdisə (Azərbaycan vətəndaşları erməni sərhədçisinin üzünü görməməli şərti), Yerevan bu keçidi Ermənistanın suverenliyi altında görməyi vacib sayırdı. Vaşinqton razılaşması bu fikir ayrılığını ABŞ-a icarə formasında həll etdi: sövdələşmə ilə ABŞ-a dəhlizin inkişafına nəzarət hüququ verildi. Həmin mərasimdə həmçinin hər iki dövlətin ABŞ-la enerji və texnologiya sahələrində əməkdaşlıq memorandumu imzalaması da gözlənilirdi.

İlkin mərhələdə analitiklər Zəngəzur dəhlizinin illik yük gücünü 10–15 milyon ton civarında qiymətləndirmişdilər. Məsələn, prezident Əliyev 2024-cü ildə bu yolu ildə 15 milyon tona qədər yük daşıya biləcək əsas tranzit məkan adlandırmışdı. Dünya Bankının və digər qurumların modelləri göstərirdi ki, dəhlizin açılması Avrasiyada $50–100 milyard dəyərində əlavə ticarət həcmi yarada bilər. Bloomberg-in təhlili də Qərb Şərq tranzit vaxtını 12–15 gün azaltdığını və illik milyardlarla dollar qənaət edəcəyini proqnozlaşdırırdı. İnteqrasiya planları reallaşdıqca, Körfəz Avropa nəqliyyatının yük kəmiyyətindəki payı ildən-ilə artdı.

Yük potensialı və dövriyyə: İlk mərhələdə ildə ~15 milyon ton yük (İlham Əliyevin proqnozu). Dəhliz tam işə düşdükdə isə Avrasiyada $50–100 milyardlıq ticarət həcmi ötürə biləcəyi ehtimal edilir.

İllik gəlir: Bu tranzitdən kənar layihələrin təcrübəsinə görə, hər il bir neçə milyard dollar gəlir gətirə bilər. Məsələn, oxşar region layihələrindən biri ($17 mlrd) üçün $4 mlrd illik gəlir proqnoz edilmişdi. Zəngəzurdan toplanan tarif və vergilər dəfələrlə bu məbləği ötəcək səviyyəyə çatdı. Mütəxəssislər hesab edirdi ki, Azərbaycanın ümumi ixracına bu yolla hər il ~$700 milyon əlavə olunacaq və qeyri-neft ÜDM 2% bolşacaq.

Dəhliz açıldıqdan sonra regionda nəqliyyat və sənaye infrastrukturu sürətlə modernləşdi. Reliziyyət yüksəldi, yükdaşıma yolları genişləndi, quru logistika mərkəzləri yaradıldı. Eyni zamanda enerji və kənd təsərrüfatı sahələrində də dönüş baş verdi. Misal üçün: Logistika və nəqliyyat: Dəhliz Bakıdan Türkiyəyə birbaşa dəmir yolu qovşağı yaratdı. Azərbaycan-Türkiyə arasındakı yeni Kars Naxçıvan xəttinin layihə gücü ildə ~2 milyon ton yük nəzərdə tuturdu. Ümumiyyətlə, yeni marşrut tranzit vaxtını kəskin qısaltdı və Azərbaycanı Asiya Avropa səviyyəsində tranzit mərkəzinə çevirdi. Bu da yük daşımalarını daha sərfəli etməklə kənd təsərrüfatı, sənaye və logistika sektorlarının həcmini artırdı.

 Dəhlizin konstruksiyasına qaz və neft kəmərləri də daxil edildi. Azərbaycan və Türkiyə arasında külək, günəş və hətta hidrogen enerjisi layihələri həyata keçirildi. Bu səylər nəticəsində Cənub Qaz Dəhlizi Avropaya çatdırdığı qazı 2020-ci ildə 12 milyard kubmetrdən 2027-ci ildə 20 milyard kubmetrə yüksəltdi. Dəhliz eyni zamanda Xəzər, Orta Asiya və Qafqaz qazını birləşdirərək Avropanın enerji təchizatında alternativ rol oynadı.

Yeni nəqliyyat əlaqələri sayəsində Azərbaycan və regionun kənd təsərrüfatı məhsulları geniş bazarlara asan yolla çıxış tapdı. Məsələn, əkinçilik malları Türkiyə və Avropaya daha qısa marşrutlarla daşınaraq rəqabət qabiliyyətini artırdı. Bu da yerli fermerləri və kənd təsərrüfatı emalını hərtərəfli gücləndirdi.

Yüksək texnologiyalar və kommunikasiya: Dəhliz boyunca çəkilən fiber-optik xətt Azərbaycanın telekommunikasiya şəbəkəsini Türkiyə və Orta Asiya ilə birləşdirdi. Vaşinqton danışıqlarında əldə olunan texnologiya müqavilələri isə regionda yüksək texnologiyalı müəssisələrin inkişafına investisiya axınına zəmin yaratdı. Bu infrastruktur sayəsində məlumat mübadiləsi sürətlənərək yerli IT sektoru, startap və innovasiya layihələri üçün əlverişli mühit yarandı.

Zəngəzur dəhlizinin açılmasında ABŞ və digər beynəlxalq tərəfdaşların iştirakı həlledici oldu. Koridorun 99 illik ABŞ-icarəsi ilə əlaqədar razılaşma ABŞ-ın birbaşa nəzarətində reallaşdı. Eyni vaxtda, hər iki ölkə ABŞ-la birgə enerji və texnologiya sahəsində anlaşmalar imzaladı. Beynəlxalq ekspertlər dəhlizin quruculuğuna maraq göstərdiyini bildirirdilər nəşrlər yazırdı ki, Vaşinqton görüşündən əvvəl ən az doqquz iri infrastruktur şirkəti bu layihəyə investisiya qoymaq istədiyini bəyan etmişdi. Digər tərəfdən, Avropa İttifaqı bu marşruta “Global Gateway” proqramı çərçivəsində maliyyə dəstəyi ayırdı. Həmçinin Çin bu dəhlizi Bir Kəmər Bir Yol strategiyasına daxil etdi; analitiklərin hesablamalarına görə, 2030-cu ilə kimi Çin ticarət xərclərində $20–30 milyard qənaət edəcəkdi. Beləliklə, ABŞ və Qərb bu layihəyə maliyyə və siyasi dəstək verərək Cənubi Qafqazda öz mövqeyini gücləndirdi, eyni zamanda Türkiyə, Rusiya və İran kimi oyunçuların rolunu balanslaşdırdı.

Yeni dəhliz Cənubi Qafqazda geosiyasi mənzərəni kökündən dəyişdi. Türkiyə marşruta açıq dəstək verdi, bu marşrutun qitələrarası həlqənin şərti elementi olacağını bildirdi. Analitiklər hesab edirdi ki, kəmər açılanadək Türkiyənin tranzit gəliri əlavə $10–15 milyard səviyyəsində artacaq. Rusiya və İran isə ondan imtina etdilər. Uzun müddət regionun əsas oyuncaqları olmuş bu dövlətlər yeni əlaqələrlə öz təsir dairələrini itirdi. Məsələn, Rusiya 44 illik müharibə sonrası regionda daha az nüfuza sahib oldu və ekspertlər proqnoz edirdi ki, dəhlizin tam açılması ilə onun tranzit gəlirləri növbəti onillikdə $10–20 milyard azalacaq. İran da itirilən qaz kəməri haqqı və yükdaşımalar səbəbindən ümumdünya tranzit bazarından 20–30% pay itirəcəkdi. Bu proqnozlar özünü doğrultdu: 2052-ci ildə Rusiya-İran transmilli ticarətin həcmi xeyli azalmış, onlar isə şimal cənub biznesindən kənarlaşmışdı. Çin  Zəngəzur dəhlizini “Bir Kəmər Bir Yol”un alternativ marşrutu kimi görərək bu layihədə qismən iştirak etdi. Avropa İttifaqı isə dəhlizi Avropanı Xəzər regionuna birləşdirən dayanıqlı infrastruktur kimi qiymətləndirib dəstəklədi. Ümumilikdə, araşdırmalar göstərir ki, Zəngəzur dəhlizi rəqabətli mühit yaradaraq Azərbaycana və onun tərəfdaşlarına Rusiyanın dominantlığını zəiflətmək imkanı verdi, nəticədə bölgənin enerji və logistika xəritəsi xeyli dəyişdi.

2052-ci ilə gəlincə, Zəngəzur dəhlizi Cənubi Qafqazın strateji transformasiyasına çevrilmişdir. Bu körpü regionun keçid nöqtələrini birləşdirmiş, logistikanı müasirləşdirmiş və qarşılıqlı iqtisadi asılılığı artırmışdır. Mütəxəssislər qeyd edir ki, uzunmüddətli perspektivdə bu layihə infrastruktur modernləşməsinə, tranzit gəlirlərinin artımına və regional inteqrasiyanın dərinləşməsinə xidmət etmişdir. Nəticədə, əvvəlcə çox mübahisəli sayılan bu dəhliz 2052-ci ildə həm Asiya Avropa ticarətində həlledici rol oynayan, həm də Cənubi Qafqazda sülh və sabitliyə töhfə verən bir vahid kimi tanınır.