Karl Bildt

“Project Syndicate”

ABŞ prezidenti Donald Trampın qəzəbi, Rusiya dövlət başçısı Vladimir Putinin təftişçiliyi və Çin prezidenti Si Zinpinin xırda iddiaları ilə təyin olunan bir dövrdə beynəlxalq nizam getdikcə daha çox nizamsız, etibarsız və hətta təhlükəli hala gəlir.

Bu vəziyyətə necə gəlib çıxdıq?

Onu necə adlaya bilərik?

Yenixeber.org: Son vaxtlara qədər İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı illər xeyirxah liberal beynəlmiləlçilik dövrü idi. Post-müharibə nizamı 1941-ci ildə ABŞ prezidenti Franklin D. Ruzvelt və İngiltərə baş naziri Uinston Çörçill Kanadanın Plasentiya körfəzində üzən bir gəmidə Atlantik Xartiyasını hazırlaması ilə formalaşmağa başlayıb. Hitler Avropanın döyüş meydanında qalib olsa da, Çörçill və Ruzvelt yalnız nasist hücumunu məğlub etməyə deyil, eyni zamanda, sülh və demokratiyanın gələcəyi üçün zəmin hazırlamağa qərarlı idilər.

Onlar, ehtimal ki, mümkün təsəvvürlərindən kənara çıxdılar. Atlantik Xartiyadan sonra Birləşmiş Millətlər Təşkilatı, Bretton Vuds institutları, qlobal ticarət sistemi, İnsan Hüquqlarının Universal Bəyannaməsi və daha çox şey ərsəyə gəlib.

Müharibədən sonrakı onilliklər ərzində, qeyri-müstəmləkəçilik dövründə bir çox yeni ölkələr ortaya çıxıb və köhnə düşmənlər yeni ittifaqlar və inteqrasiyanın ümumi quruluşu ilə birləşiblər.

Çinin böyük “açılması” və 1991-ci ildə Sovet İttifaqının çökməsi təxminən 25 ildə həqiqətən, diqqətəlayiq qlobal inkişafın başlanğıcı olub.

Əslində, standart iqtisadi, siyasi və sosial göstəricilərə görə, o, insan tarixində ən yaxşı qərinələrdir. Dünya ticarətinin genişlənməsi və iqtisadi artımın sürətlənməsi, yoxsulluğun yarıdan çox olması, elm və texnologiyanın sürətli inkişafla yanaşı, dünyanın hər yerində fayda gətirən supergüclər arasında böyük müharibələrin yoxluğudur.

Ancaq son illərdə dünya yeni bir mərhələyə qədəm qoyub. İdealizm və ümid siyasəti şəxsiyyətə pərəstiş və qorxu siyasəti ilə əvəz edilib. Bu tendensiya bir Qərb ölkəsindən digərinə keçib, lakin onun ən görkəmli təzahürləri əvvəlki dövrdə möcüzəvi tərəqqinin mümkün olduğu iki anqlo-sakson ölkəsində üzə çıxıb.

Bu gün İngiltərədə baş verən qarışıq siyasi müzakirələr fəcidir. 2016-cı ilin iyununda “Brexit” referendumundan bəri İngiltərə, Avropa İttifaqından ayrıldıqdan sonra onu gözləyən beynəlxalq güc və təsirlərin kütləvi şəkildə itirilməsinə mane ola biləcək suverenlik anlayışı üçün boş yer axtarır. Böyük Britaniyanın bir dəfə dünyaya təklif etdiyi qlobal dövlətçilik növü paradoksal qarşıdurma yaradıb.

Amma Trampın rəhbərliyindəki Ağ Evin qarışıq siyasəti daha böyük nəticələrə səbəb olur. Onilliklər boyu Ağ Ev qlobal liderlik fondu idi, bu gün isə qlobal nizam ideyasına dodaq büzən hərbi ritorika mənbəyidir. Həqiqətən, Tramp administrasiyasının rəsmi Milli Təhlükəsizlik Strategiyası ABŞ-ın qlobal nizamı qorumaq yerinə, dağıdıcı səylərini əks etdirir. Onun baxşındakı gələcək suveren ölkələr arasındakı münaqişələrlə müəyyən ediləcək.

Amerikanın strateji mövqeyinə edilən düzəlişlər, xüsusilə Şərqi Avropada Rusiyanın təcavüzü və hegemonluğunun pozulmasına və dünya səviyyəsində Çinin artan iddialılığına məqbul bir cavab olacaq. Amma ABŞ prezidentinin ilk instinkti yeni reallıqlar üçün hesabatların düzəldilməsi zamanı artan təhlükələrə qarşı beynəlxalq qaydaların müdafiəsi olmalıdır. İqlim dəyişikliyi, miqrasiyanın artması, informasiya və kommunikasiya texnologiyalarında (İKT) inqilabi həll və suveren ölkələrin maraqlarını qorumaq üçün yeni, geniş beynəlxalq sazişlər tələb ediləcək.

Təəssüf ki, Trampın sözləri hər hansı bir sifariş formasını sarsıtmaq məqsədi daşıyır və ümid edir ki, ABŞ gələcəkdə ümumi hegemonluqda ilk sıraya çıxacaq. Bu məntiqlə beynəlxalq ticarət bir tərəfin qaydaları və qurumları ilə tənzimlənməlidir. Avropa İttifaqı kimi inteqrasiya yolu ilə sədaqət və sabitliyin təmin olunmasını hədəfləyən institutlara isə laqeyd, hətta nifrətlə davranılır.

Çinin perspektivindən Tramp administrasiyasının Hobbesian baxışı iqtisadiyyatının böyüməyə davam etməsi və ciddi daxili sosial və ya siyasi tərəddüddən uzaqlaşma ilə cəlbedici ola bilər. Nəticədə, az sayda qlobal qayda ilə, Çinin xaricdə artan təsiri daha az maneə ilə üzləşəcək.

Bu ssenaridə, itirən, şübhəsiz ki, yalnız Avropa deyil, liberal demokratiya, iqtisadi açıqlıq və Soyuq müharibədən sonra möcüzəvi dövrdə dəyərlərə sadiq qalacaq olan Hindistan kimi ölkələrdən daha geniş Qərb ola bilərdi. Hətta ən pis ssenarilər istisna edildikdə, Qərb gələcəklə bağlı yeni tələblər irəli sürən dünya ilə qarşı-qarşıya qalacaq.

Beləliklə, Qərb güclərinin əvvəlki onilliklər ərzində rifah və stabilliyi təmin edən fikir və qurumlardan imtina etməsi səhv olardı. Hər şeydən əvvəl, müharibədən sonrakı qaydalar üçün ən çox məsuliyyətli olan iki ölkə bu məsələni həll etməlidir. 

Tərcümə: Strateq.az