Yağış suyu: boş yerə axan lazımlı resurs

Yenixeber.org: Azərbaycan su ehtiyatları məhdud olan ölkədir. İqlim dəyişikliyi, əhalinin artımı və kənd təsərrüfatı torpaqlarının genişləndirilməsi şəraitində onlardan ehtiyatlı və səmərəli istifadə ehtiyacı xüsusilə aktuallaşır. Nisbətən az miqdarda yağıntının qeyri-bərabər paylanmasına baxmayaraq, yağış suları su çatışmazlığı probleminin həllində yaxşı kömək ola bilər.

Dünya Resursları İnstitutunun araşdırmasına görə, Azərbaycan 2050-ci ilə qədər su çatışmazlığı təhlükəsi ilə üzləşən 164 ölkə arasında 59-cu yerdədir. Ölkə su çatışmazlığı riski orta dərəcədə yüksək olan kateqoriyaya aiddir - 20-40 faiz. Bu, dərhal hərəkətə keçməyi tələb edən həyəcanverici bir siqnaldır.

Problemin həlli üçün əsas istiqamətlərdən biri də alternativ mənbələrdən istifadədir. Bura dəniz suyunun duzsuzlaşdırılması, tullantı sularının texniki məqsədlər üçün təmizlənməsi, həmçinin yağış sularının toplanması və təkrar istifadəsi sistemlərinin tətbiqi daxildir. Yeri gəlmişkən, bu, Bakı şəhərinin 2040-cı ilə qədər Baş İnkişaf Planında öz əksini tapıb.

Sənəd yağış sularının drenaj boru kəmərləri ilə məişət kanalizasiya sistemlərinin bir-birindən ayrılmasını, həmçinin yağış sularının yeraltı su anbarlarında yığılması və yığılmasının təşkilini nəzərdə tutur. Filtrləmə və sterilizasiya mərhələlərindən sonra bu su sənaye ehtiyacları və suvarma üçün istifadə edilə bilər.

Hazırda bəzi kollektorlar vahid sistem kimi fəaliyyət göstərir ki, bu da tez-tez həddindən artıq yüklənmələrə və resursların səmərəsiz istifadəsinə səbəb olur. Yeni yanaşma vəziyyəti əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırmaq və səmərəliliyi artırmaq üçün nəzərdə tutulub.

Xatırladaq ki, Baş Planda Mərkəzi Park üçün suqəbuledici sistemin yaradılması, yağış sularının yeraltı dayanacaqlarda yığılması üçün su anbarlarının tikintisi, şəhərin əsas ərazilərində suvarma qurğularının və drenajların quraşdırılmasından bəhs edilir. Bu, mərkəzi su xətlərinin yükünü azaltmalı və güclü yağışlar zamanı daşqın və tıxac riskini azaltmalıdır.

Geniş infrastrukturu əhatə etdiyi üçün işlərin mərhələli şəkildə həyata keçirilməsi planlaşdırılır. Ötən il artıq Ələt Azad İqtisadi Zonasında (AİZ) yağış sularının yığılması və təkrar istifadəsi üzrə ilkin işlərə başlanıldığı və xüsusi su anbarlarının yaradıldığı açıqlanıb. Son illərin hava şəraiti belə tədbirlərin vacibliyini bir daha ortaya qoyur. Məsələn, 2025-ci ilin aprelində Bakıda yarım sutka ərzində rekord miqdarda - 1966-cı ildən bəri ən çox yağıntı qeydə alınıb. Keçən yay isə son 10 ilin ən yağıntılı yayı olub: 67 yağışlı gün, leysan yağışları əsasən qısamüddətli olub, yağıntının miqdarı isə aylıq normadan bir neçə dəfə çox olub. Xüsusilə Zaqatala rayonunda yağıntılı olub - 470 mm.

İqtisadçı ekspert Rauf Qarayev AYNA.AZ-a şərhində deyib ki, respublikada quraqlıq problemi kəskindir - həm içməli, həm də suvarma suyu ilə bağlı çətinliklər var: “Azərbaycan Cənubi Qafqazda ən kiçik su ehtiyatlarına malik ölkədir. Belə şəraitdə yağış suyundan maksimum istifadə strateji zərurətdir. Süni su anbarlarının və digər akkumulyator sistemlərinin yaradılması belə, sudan kənd təsərrüfatının və şəhər infrastrukturunun ehtiyacları üçün istifadə etməyə imkan verəcək”.

İqtisadçı ekspert Emin Qəribli də qeyd edib ki, Azərbaycan yarımsəhra və quraq iqlimə malikdir: “Suvarma üçün su əsasən iqlim dəyişikliyinə həssas olan çaylardan götürülür. Yağış sularının toplanması və təkrar istifadəsi kənd təsərrüfatı, kommunal xidmətlər və abadlıq üçün qənaətcil və səmərəli həll yoludur. Ölkədə yağıntının illik miqdarı 300 mm - 1300 mm təşkil edir. Ən az yağıntı Abşeron və Naxçıvana, ən çoxu isə Lənkəran-Astaran zonasına düşür. Bakıda hər il damlardan 20 milyon kubmetrədək yağış suyu toplamaq olar ki, bunun da yarısı texniki ehtiyaclar (suvarma, küçələrin yuyulması və s.) üçün yararlıdır. Kənd təsərrüfatında təxminən 30-50 milyon kubmetrdən istifadə etmək realdır. Bu, minlərlə hektar sahənin əlavə suvarılmasına və məhsuldarlığın 15-25 faiz artırılmasına imkan verəcək”.

Həmsöhbətimiz dünya təcrübəsini misal çəkib: “Çində 2020-ci ildən bəri onun toplanması üçün üç milyondan çox su anbarı tikilib ki, bu da yeddi quraq əyalətdə məhsuldarlığı 20% artırıb. İsraildə kənd təsərrüfatında istifadə olunan suyun təxminən 50%-i yağış suyu və təkrar emal edilmiş sudur. Avstraliyada evlərin 20%-dən çoxu xüsusilə yağış sularının yığılması və yüksək su toplama sistemləri ilə təchiz olunub”.

“Üzümçülükdə, pambıqçılıqda və taxılçılıqda məhsuldarlıq Sinqapurda su ehtiyacının təxminən 30%-i mərkəzləşdirilmiş sistemlər vasitəsilə içməli standartlara uyğun təmizlənmiş yağış suyu ilə təmin edilir. Bu resursdan istifadə etməklə ölkəmizdə suya olan tələbatı ödəmək, yağışlı günlərdə şəhərlərdə və kənd yerlərində tıxac və daşqın kimi problemləri minimuma endirmək olar. Bununla belə, mövcud inkişaf və təşəbbüslərə baxmayaraq, yağış sularının potensialı reallaşdırılmamış qalır”, - deyə Qəribli vurğulayıb.