Semih İdiz

“Əl-Monitor”

2016-cı ilin oktyabr ayından etibarən terrorla bağlı çoxsaylı ittihamlar əsasında Türkiyədə həbs edilən Endryu Bransonun azad olunmasından imtina ilə, ABŞ-Türkiyə münasibətlərinə kölgə düşüb. Branson iddiası ilə bağlı problem onun mürəkkəb siyasi-hüquqi fonu və iki radikal fərqli məhkəmə sistemindədir.

Yenixeber.org: bBransonun əleyhinə iddianaməyə əsasən, o, 2016-cı ilin iyul ayında baş verən çevriliş cəhdindən başqa, Pensilvaniya ştatında yaşayan Fəthullah Gülənin “Hizmət” hərəkatının təəssübkeşi olmaqda günahlandırılır.

Türkiyənin Gülənin ekstradisiyası tələbi Branson işini çətinləşdirən əsas siyasi məsələdir. Branson, həmçinin PKK təəssübkeşi olmaqda ittiham olunur.

Prokuror seçilmiş hökuməti devirmək, missionerlik adı altında casusluq ittihamı ilə Branson üçün 35 il həbs cəzası istəyib. Buna baxmayaraq, Türkiyənin Egey sahilindəki kiçik bir kilsəyə rəhbərlik edən şimali karolinalı keşişin iyulun 18-dən etibarən sərbəst buraxılacağı gözlənilirdi.

İyulun 11-12-də Brüsseldə baş tutan son NATO sammitində Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan və prezident Donald Tramp arasında görüşdən sonra məhkəmə iclası keçirib. İki prezident arasında telefonda da Bransonun müzakirəsi aparılıb.

Ankaradakı Qərb diplomatları son prezident seçkilərində Ərdoğanın zəfəri ilə ABŞ-Türkiyə əlaqələrində böyük bir problemə çevrilmiş pastor Bransonun azad olunacağına ümidli idi. Şübhəsiz, PKK-nı dəstəklədiyi iddia edildiyi üçün 12 aydan sonra gözlənilmədən azad olunan türk mənşəli Almaniya vətəndaşı, jurnalist Deniz Yücelin nümunəsinə istinadla.

Yücelin işi Türk-Alman münasibətlərində böyük problem halına gətirmişdi və bir çoxu bu səbəbdən Bransonun sərbəst buraxılacağına inanırdı. Ancaq İzmirdəki məhkəmə belə bir ssenarini pozdu. Branson növbəti məhkəmə işinə qədər, yəni oktyabr ayınadək həbsxanada qalacaq.

Vaşinqton təkid edir ki, Branson günahsızdır və dərhal azad edilməlidir. Tramp “Twitter”-də pastora müraciət edərək, “çox uzun müddət saxlanılan girov” kimi məhkəmənin son qərarını “rüsvayçılıq” adlandırıb və Ərdoğanın “bu gözəl xristian əri, atanı azad etmək üçün bir şey etməli olduğunu” söyləyib.

Bu, Ankarada təkəbbürlülüyü artırır, Bransonun vəziyyəti daha da çətinləşir. Konqresdə, Branson iddiası da daxil olmaqla, bir sıra məsələlər üzrə Türkiyəni cəzalandırmaq üçün təşəbbüslər var.

ABŞ senatorlarının ikipartiyalı qrupu keçən həftə Dünya Bankı, Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı tərəfindən Türkiyəyə kreditlərin məhdudlaşdırılmasına yönəldilmiş qanun layihəsi irəli sürüb. Ta Ankara “ABŞ vətəndaşları (ikili vətəndaşlar da daxil olmaqla) və ya ABŞ-ın Türkiyədəki missiyasının yerli əməkdaşlarının özbaşına həbsini dayandırana qədər”.

Türkiyə həbsxanada bir sıra digər ABŞ vətəndaşı, eləcə də İstanbuldakı ABŞ Konsulluğunun bir türk işçisi saxlanılır.

Konqresdə Rusiyanın “S-400” müdafiə sistemlərini alması ilə bağlı Pentaqonun təkidi ilə “F-35” döyüş təyyarələrinin Türkiyəyə satışını dayandırmaq üçün təşəbbüs var. Milli Müdafiə Qanunundakı müddəaya əsasən, Türkiyənin Branson və digər ABŞ vətəndaşlarını azad etməsinə çağırış edilir.

Branson əleyhinə ittihamların ağırlığını və Vaşinqtonun Ankaranın Gülənin ekstradisiya tələbini rədd etməsini nəzərə alaraq, pastorun Amerika təzyiqi altında azad etməsi Ərdoğan üçün ciddi bir itki yaradırdı.

Hhökumət tərəfindən maliyyələşdirilən SETA düşüncə qurumunun ümumi koordinatoru Bürhanəddin Duranın fikrincə, əsas problem ABŞ-ın özünü Türkiyəyə nisbətən daha güclü olmasına inamıdır. Hökumətyönlü “Sabah” qəzetində Duran, Vaşinqtonun bunu Türkiyə ilə bütün danışıqlarda nümayiş etdirdiyini iddia edib.

“Vaşinqton Gülən məsələsindən yayınmaqla, Branson problemini gündəmə gətirir”. O əlavə edib ki, uğursuz çevriliş təşəbbüsündən sonra Ağ Ev hələ də türk ictimaiyyətinin hisslərini anlamır. “Amerika Türkiyənin ABŞ vətəndaşlarını girov götürdüyünü düşünə bilər, amma o, Türkiyənin ən pis düşmənini qoruyur”.

Keçdiyimiz günlərdə Bransonun və Gülən iddiaları daxil olmaqla, “hüquqi məsələləri” müzakirə etmək üçün ABŞ nümayəndə heyəti Ankarada olub, ancaq müzakirələrin nəticəsi bilinmir.

Anonimlik şərti ilə “əl-Monitor” ilə danışan Ankaradakı Qərb diplomatları Branson iddiasını siyasi qərar nümunəsi kimi baxır. Ankaranın fikrincə, Türkiyədəki məhkəmə sistemi ABŞ-dakı tək müstəqildir. Üstəlik, türk dövləti Nyu-Yorkda İrana qarşı sanksiyaların pozulmasına görə ittiham olunmuş “Halkbank”ın rəsmisi Mehmet Hakan Atillanın işinə istinad edir.

Atilla üç il həbs cəzası alıb və “Halkbank” ABŞ Maliyyə Nazirliyi və Ədliyyə Departamenti tərəfindən elan ediləcək cəzanı gözləyir. Ankarada həmin iddianın Türkiyənin zəiflədilməsinə yönəldilmiş siyasi bir qərar olduğuna təkid edir.

Türkiyə və ABŞ rəsmiləri iyulun 19-20-də Ankarada İrana qarşı ABŞ sanksiyalarının yeni mərhələsinə dair danışıqlar aparıblar. Vaşinqton Ankaranı sanksiyalara əməl etməyə və ya nəticələrə məruz qalmasını istəyir. Ancaq Ankara BMT-nin razılığı olmadan ABŞ-ın sanksiyaları ilə bağlılığını inkar edir. Balansda qalan bu danışıqların nəticəsinin Branson iddiasını dolayı yolla təsir etməsi gözlənilir.

Bu arada, ABŞ-dan Türkiyəyə təzyiqi Ərdoğanın Vaşinqtona getməməyə çağırış edən tərəfdarlarını qayğılandırır. Liberal şərhçilər də ABŞ təzyiqi qarşısında güzəştlərə qarşı çıxırlar.

“Hürriyet Daily News” qəzetinin baş redaktoru Murat Yetkin, Trampın “Twitter” mesajından sonra yazıb: “Tramp Türkiyənin bir şey etməsi lazım olduğunu söyləyərkən Ərdoğanın nə etməsini istəyir? Bransonu həbsdən çıxartmaq üçün məhkəməyə siyasi təzyiq etməsini? Milyonlarla türkün məhkəmələrin hər hansı bir xarici təsirdən azad olmasını istəyu nəzərə alınmaqla, bu məqbul ola bilərmi? Əgər belədirsə, Tramp Türkiyənin Gülən tələbi ilə bağlı bir şey edə bilər?”

Prezident Sarayındakı görüşdə Ərdoğan deyib: “Gülənin təhvil verilməsi üçün sizə lazım olan bütün sənədləri verdik. Ancaq onlar “Bizə pastoru verin” deyirlər. Bizə öz pastorumuzu verin, bizdə başqa bir pastoru”.

Digər bir çətinlik isə Gülən və Branson arasında siyasi bərabərliyin olmamasıdır. Güləni əhatə edən siyasi fon çox yüksəkdir, baxmayaraq ki, Branson ABŞ-da nüfuzlu yevangelist-xristian qrupları tərəfindən artıq antitürk lobbisinin “yanacağı olma” potensialına malikdir.

Önümüzdəki üç ay ərzində Branson böyük problemə çevrilə bilərmi?

Ankaranın onu azadlığa buraxılması üçün hüquqi zəmində siyasi həll tapmağa məcburdur.

Tərcümə: Strateq.az