Redaktor seçimi
Qarabağ Qazisi Abdin Fərzəliyevi "topa tutdu":
12 illik icra başçısının gözqamaşdıran SƏRVƏTİ... -
Niyazi Bayramovun başı dərddə -Gəncədə daha kimlər həbs oluna bilər? -
Elm və Təhsil Nazirliyinin qrant müsabiqəsi-
Cahid Hüseynovun və qohumlarının “Azəriqaz”dakı qanunsuz əməlləri... -
XALQDAN “QAZANILIB” BRİTANİYADA BATIRILAN MİLYONLAR - Və deputat Feyziyevin digər həmkarlarından fərqi -
Kərəm Həsənovun müavinindən şikayət etdi, evinin "altını üstünə çevirdilər" –
"Azərenerji" ASC-nın dövləti milyardlarla borca salmasının səbəbi bilindi-
Günün xəbəri

İRANIN “KÖPÜK İQTİSADİYYATI”:kollapsın astanasına çatmış ölkədə qiymətlər ceyran belinə çıxıb - TƏHLİL


Bijən Xacepur

“Əl-Monitor”

 

Son bir neçə ayda İranın valyuta və qızıl bazarlarında baş verən dəyişikliklər və hökumətin yüksələn qiymətlərin yüyənini çəkə bilməməsi ucbatından bəzi iqtisadçılar “köpük iqtisadiyyatı” terminindən istifadə edir.

Yenixeber.org: Ölkənin iqtisadiyyatı daxilində müxtəlif bazarlar arasında qarşılıqlı əlaqə artıq açıqlanıb. Lakin iqtisadi oyunçuların davranışlarının əsas səbəbləri və mürəkkəbliklərinə diqqət yetirəcəyik. Bu hərəkətlərin iqtisadi, psixoloji və ya siyasi faktorlardan qaynaqlandığına baxmayaraq, bütövlükdə onlar iqtisadiyyata zərər verir və iqtisadiyyatın idarə olunmasında hökumətin çətinliklərini birləşdirir.

Eyni zamanda, mövcud şəraitin davamı, görünməmiş sosial və siyasi nəticələrlə, iqtisadi böhranı artıracağı aydındır. Tacirlər və digər iqtisadi iştirakçıların keçirdiyi tətillər və nümayişlərin hazırkı dalğası, əgər hakimiyyət müvafiq cavablar vermirsə, problemin necə artacağına nümunədir.

Sirr deyil ki, son bir neçə çərəkdə ölkə iqtisadiyyatı pis idarəetmə, korrupsiya, sanksiya, müharibə təhlükəsi və regional təhlükəsizlik kimi xarici qeyri-müəyyənliklər, habelə daxili amillərlə, davamlı şəkildə pozulub. Bununla yanaşı, son hadisələrin intensivliyi 2012-ci ildə İran rialının çökməsinə səbəb olub. Belə ki, Mahmud Əhmədinejad administrasiyası dövründə daxili və xarici problemlər, o cümlədən nüvə danışıqlarının iflası və müharibə təhlükəsi oxşar şəkildə birləşib.

Qiymət artımlarını izah etməyə çalışarkən, iranlı səlahiyyətlilər də “köpüklər” barədə danışır və qiymət artımının iqtisadi əsaslarla izah edilə bilməyəcəyini ifadə edirlər.

Mülkiyyət, qızıl, neft, və s. kimi xüsusi malların gələcək dəyərinə dair nikbinlik yaranırsa, bu, iqtisadi köpükdür. Bununla belə, İran iqtisadiyyatında müxtəlif köpüklərin hərəkətverici qüvvəsinə inflyasiyanın gözlənilməsi, davamlı maliyyələşdirmə təcrübələri və yanlış hökumət siyasəti daxildir.

Mövcud vəziyyətin ən yaxşı tərifi – iqtisadiyyatın əlverişsiz vəziyyətdə olmasıdır. Bəziləri hətta bütün ölkənin 2012-ci ildəkindən daha çox bir vəziyyətdə olduğunu iddia edə bilərlər. Bu çox zərərlidir, cəmiyyəti, xüsusilə də iqtisadi oyunçuların beynini çox qarışdırır. Həmin mənada İran Mərkəzi Bankının (İMB) son hərəkətləri əsas tərəfdaşların İMB və digər müvafiq orqanlara güvənməməsinin ən yaxşı göstəricisidir.

Mart və apreldə açıq bazarda rialın devalvasiyasına cavab olaraq, İMB valyuta dəyişmə məntəqələrinə – sərraflara valyuta məzənnələrinin birləşdiyini açıqlayıb, lakin bazarı lazımi qədər sabit valyuta ilə təmin etməyib. Bu arada prosesin əvvəlki ikitərəfli sistemin birləşdirilməsi yolu olaraq başlandığını nəzərə alaraq, üçqat səviyyəli valyuta məzənnə sistemi ortaya çıxır – utancverici nəticə.

İqtisadi təhlillər həmişə sabit valyuta, qızıl və ya fond birjası kimi görünən bazarlara diqqət yetirərkən, İran iqtisadiyyatında əsas çatışmazlıqlar müvafiq kapital bazarının yoxluğudur. Bu, iqtisadi oyunçuları bütövlükdə iqtisadiyyata zərər verən maliyyələşdirmə yanaşmalarının istifadəsinə məcbur edir. Məsələn, mülkiyyət inşaatçıları öz yaşayış obyektlərini əvvəldən satırlar və gözlənilən inflyasiya satış qiymətinə daxil olur. Eyni yanaşma avtomobil bazarında şirkətlərin likvidliyi qeyri-bank mənbələri hesabına təmin etməsinə gətirib çıxarır.

Bununla yanaşı, daxili ticarətin maliyyələşdirilməsinin müəyyən edilmiş üsulu bank çekləri ilə gecikdirilir, yəni inflyasiya ilə bağlı 10-12 ay təxirə salınır. Bu maliyyələşmə boşluqları daha sonra sabit valyuta və qızıl bazarlarında möhtəkirliklə üzləşir. Bununla yanaşı, bankların likvidliyi digər bazarlara investisiya qoymaqla, qiymətləri artırır.

Başqa sözlə, yüksək səviyyədə dəyişkənliyin baş verdiyi təqdirdə, iqtisadi böhrana düşə biləcək oyunçuların arasında pis strukturlu qarşılıqlı zəncir var.

İqtisadi ekspert Albert Baqzyanın fikrincə, bazarda mövcud təhriflərin əsas məsuliyyəti İMB-yə məxsusdur. Onun sözlərinə görə, İran cəmiyyəti özünü böhran rejimində olduğunu hiss edirsə, paralel bazarlara doğru təkan olacaq.

Eyni zamanda, hökumət qeyri-müəyyənlik və dəyişkənliyi idarə etməyə də qadir deyil. Məsuliyyəti üzərinə götürmək və əsas aktyorları sakitləşdirmək üçün tənzimləyici olmaq əvəzinə, hökumət digər dövlət orqanlarını himayəçilikdə, korrupsiya şəbəkələri yaratmaqda günahlandırır. Məhkəmə və kəşfiyyat aparatı kimi digər təşkilatlar da vəziyyəti sakitləşdirmək üçün təşəbbüs göstərmir, əksinə, fraksiya və institusional günah oyunları ilə məşğul olurlar.

Ölkədə 5 min bahalı avtomobil qaçaqmalçılığına dair son qalmaqal müxtəlif oyunçuların necə hərəkət etdiyini və korrupsiya praktikasının idarəetmə strukturlarının qeyri-kafiliyi necə yaratdığını görməyə nümunədir.

Belə bir vəziyyətdə baş prokuror korrupsiyaya uğramış şəbəkələrin mövcudluğunu etiraf və təqsirli şəxslərin təqib olunacağını elan edib. Ancaq keçmişdə də verilən vədlər və hakimiyyətin uzunmüddətli hərəkətsizliyi dövlət strukturlarına minimal güvəni də buxarlandırıb.

Ölkədəki mövcud iqtisadi böhranın bir çox səbəbini müəyyən etmək mümkün olsa da, siyasi qeyri-sabitliyin və iqtisadi qərarların qəbulunda qısa davamlılığın əsas problemlər olduğunu iddia etmək olar. Sürətli artım və qısamüddətli iqtisadi inkişaf dövrlərinə canatma müxtəlif bazarlarda qabarcıqlar yaradır və orta və uzunmüddətli iqtisadi sabitliyə imkan vermir.

Bu, hökumətlərdən heç birinin səmərəli şəkildə həll edə bilmədiyi qüsurdur. Bəzi ekspertlər günahı hökumətin üzərinə qoyurlar, amma onun kökləri daha dərindir və ehtimal ki, İran mədəniyyətindəki üstünlük qazanma qüsuru siyasi və iqtisadi sahələrdə gərginliyə gətirib çıxarır.

Aydındır ki, bu cür iqtisadi böhranlara qarşı ən yaxşı vasitə şəffaflıq və texnokrat vasitələrə diqqət yetirməkdir. Bu, hökumətin və İMB-nin süni qiymət inkişaflarından və korrupsiya tətbiqindən faydalanan elementləri və şəbəkələri ifşa etməsi deməkdir. Məsələn, iyunun 24-də İnformasiya və Kommunikasiya Texnologiyaları Nazirliyi cib telefonlarını rəsmi valyuta ilə idxal edən, onların əksəriyyətini qeyri-rəsmi sərbəst bazar qiymətinə satmış müəssisələrin adlarını açıqlayıb. Məhz bu cür gözlənilməz şəraitlər İranda bir sıra korrupsiyaya uğramış şəbəkələrini maliyyələşdirib.

Bundan əlavə, rejim bütövlükdə öz passivliyini dayandırmalı və korrupsiyalı maraqlara zərbə endirməlidir. Son zamanlar görkəmli maliyyə auditor Abbas Hoşi ölkənin iqtisadi böhranını tənzimləmək üçün yeganə yolun hökumətin nəzarətindən kənar gizli iqtisadiyyata qarşı mübarizə aparmaq və İMB-nin həqiqətən müstəqil olmasına imkan vermək olduğunu bildirib.

Prezident Həsən Ruhaniyə iqtisadi komandasını dəyişmək üçün də təzyiq göstərilir. Ancaq keçmiş təcrübələr belə dəyişikliklərin əsas problemi həll etməyəcəyini göstərib. İqtisadi kollapsın qarşısını almaq üçün hökumət qurbanlıq keçi rolu oynanmasını dayandırmalı və müxtəlif dövlət strategiyası sənədlərində o cümlədən “Vision 2025” və 6-cı beşillik inkişaf planında olan müddəalar çərçivəsində, dəqiq iqtisadi doktrina əsasında müxtəlif bazarların tənzimlənməsinə başlamalıdır.

 

Tərcümə: Strateq.az


Facebook-da paylaş

Yeni xəbərlər

Reklam

Reklam